|
2009-cu ildə 65 ölkənin 470 min 15 yaşlı
şagirdinin cəlb olunduğu PISA beynəlxalq
qiymətləndirmə tədqiqatında Azərbaycanın 162
məktəbini təmsil edən 4716 nəfər şagird iştirak
etmişdir. Beynəlxalq qiymətləndirmə tədqiqatında
iştirak edən ölkələrin sırasına Amerika
Birləşmiş Ştatları, Kanada, Meksika, Yaponiya,
Koreya, Sinqapur, Avstraliya, Yeni Zelandiya,
Almaniya, Avstriya, Belçika, Böyük Britaniya,
Fransa, İrlandiya, İsveçrə, Lüksemburq,
Danimarka, Finlandiya, İslandiya, İsveç, Norveç,
İspaniya, İtaliya, Portuqaliya, Yunanıstan, Çex
Respublikası, Macarıstan, Polşa, Türkiyə, İsrail
və digərləri, eyni zamanda 6 postsovet (Rusiya
Federasiyası, Latviya, Litva, Estoniya,
Qazaxıstan, Qırğızıstan) dövlətləri daxildir.
 Devizi
"Yaşamaq üçün öyrənmək" olan PISA beynəlxalq
qiymətləndirmə tədqiqatı 15 yaşlı şagirdlərin
oxu, riyaziyyat və təbiət elmləri üzrə məktəbdə
qazandığı biliklərdən həyatda, məişətdə
qarşılaşdıqları problemləri həll etmək üçün
istifadə etmək bacarığını yoxlayır.
PISA qiymətləndirmə proqramının hər layihəsində
qeyd olunan üç fəndən biri əsas hədəf kimi
götürülür. PISA beynəlxalq proqramının
Azərbaycanın ilk dəfə qoşulduğu 2006-cı il
layihəsində əsas hədəf təbiət elmləri idi,
2009-cu il tədqiqatını isə ölkələrin oxu üzrə
nəticələri maraqlandırırdı. Təbiidir ki, bu sahə
üzrə hazırlanan qiymətləndirmə vasitələri də
məzmun və səviyyə tələbləri baxımından təbiət
elmləri və riyaziyyat üzrə bacarıqları yoxlayan
qiymətləndirmə vasitələrindən fərqlənirdi.
Oxu bəzən təhsil ictimaiyyəti tərəfindən bədii
qiraət, hərfləri tanımaq, sözləri düzgün
tələffüz etmək, şifahi nitq vərdişlərinə
yiyələnmək kimi qəbul edilir. Əslində isə
beynəlxalq təcrübədə oxu bir fənn kimi şagirdin
qavrama, mətnlərdən məlumat əldə edərək
əlaqələndirmə, izahetmə, təhliletmə və
dəyərləndirmə bacarıqlarını inkişaf etdirən
sahədir. Beynəlxalq qiymətləndirmədə iştirak
edən ölkələrin çoxunda həm ibtidai təhsil
pilləsində, həm də yuxarı siniflərdə qavramanı
inkişaf etdirmək məqsədilə eyni adlı və məzmunlu
fənn tədris olunur ki, proqramın qiymətləndirmə
səviyyələri də məhz həmin məzmuna uyğun
formalaşdırılır.
PISA 2009 beynəlxalq tədqiqatında oxu üzrə
bacarıqlar sözlü və işarəli mətnlər bölgüsü
altında üç istiqamətdə beş əsas, iki
yarımsəviyyələr üzrə yoxlanılıb:
1. Məlumat əldə etmə
2. Əlaqələndirmə və izah etmə
3. Təhliletmə və dəyərləndirmə
1-ci yarımsəviyyə. Şagirdlər qısa mətndə bir
məlumatı tapır, verilmiş illüstrasiyalar və
təkrarlar şagirdə əlavə material kimi kömək
edir. Mətn əsasında verilən suallarda fikir
ziddiyyəti olmur, şərh etmək üçün bir-birinə
yaxın cümlələrdəki məlumatlar əlaqələndirilir.
2-ci yarımsəviyyə. Şagirdlər mətndə bir və ya
daha çox məlumatı tapır, əsas mövzunu və
müəllifin məqsədini müəyyənləşdirir, mətndə
olan məlumatlarla ümumi həyati bacarıqları
əlaqələndirir. Suallar mətndə xüsusilə
nəzərəçarpan məlumatlar əsasında tərtib edilir,
suallara cavab vermək üçün mətndəki yardımçı
ifadələrdən istifadə etmək imkanı olur.
2-ci əsas səviyyə. Şagirdlər dərketmə tələb
edən bir və ya bir neçə məlumatı tapır, əsas
fikri anlayır, ayrı-ayrı hissələri arasında
əlaqəni müəyyənləşdirir, məlumatları müqayisə
edərək, qarşılaşdıraraq şərh edir. Mətni dərk
etmək üçün təsvir edilmiş hadisələri şəxsi
təcrübə və münasibətlərlə əlaqələndirir.
Axtarılan məlumat aydın verilmir və mətndə bəzi
ziddiyyətli fikirlər olur.
3-cü əsas səviyyə. Şagirdlər mətnin müxtəlif
hissələri arasında əlaqə yarada bilir, əsas
fikri tutmaq üçün hissələri əlaqələndirir,
şərh edir. Mətnin ayrı-ayrı hissələrini müqayisə
edir, qarşılaşdırır və səciyyələndirir, tanış
olmayan uzun və mürəkkəb mətnləri müfəssəl
şəkildə və dəqiq anladığını göstərir.
Müəllifin fikirlərini inkişaf etdirən
mühakimələri və fərziyyələri müəyyən etmək üçün
şagirdlər mətndə verilmiş xüsusi məlumatlara
əsaslanır. Mətnin dərk edilməsi üçün şagirddən
əlaqələndirmə, müqayisə etmə və izah etmə
bacarıqları tələb edilir. Bəzi tapşırıqlar
şagirdlərə tanış olan gündəlik həyati
biliklərə, bəziləri isə o qədər də tanış
olmayan biliklərə əsaslanır.
4-cü əsas səviyyə. Şagirdlər açıq və aydın
verilməyən məlumatları taparaq əlaqələndirir.
Bəzi tapşırıqlar şagirddən mətndəki tam
məlumatı anlamaq üçün sətiraltı verilmiş mənanı
başa düşməyi tələb edir. Digər tapşırıqlar isə
şagirddən tanış olmayan mövzu üzrə mətni
anlamağı tələb edir. Şagird məzmun və forma
baxımından tanış olmayan uzun və mürəkkəb
mətnləri müfəssəl və dəqiq şəkildə başa
düşdüyünü göstərir.
5-ci əsas səviyyə. Şagirdlər mətndəki o qədər də
gözə çarpmayan məlumatları tapır və digər oxşar
məlumatlarla əlaqələndirir, mətnin dərk
edilməsi üçün akademik biliklərdən istifadə
edilir. Verilən suallar əsasında məzmun və
forma baxımından tanış olmayan mətndə
ziddiyyətli anlayışlar tapılır və şərh edilir.
6-cı əsas səviyyə. Şagird bütövlükdə mətni və
onun ayrı-ayrı hissələrini dəqiq, ən xırda
təfərrüatına qədər şərh edə bilir. Şagird bir
neçə mətn arasındakı əlaqəni müfəssəl şəkildə
anladığını nümayiş etdirir. Öz fikirlərini ifadə
etmək üçün mücərrəd anlayışlardan istifadə edir,
məzmun və forma baxımından tanış olmayan
mürəkkəb mətnə tənqidi qiymət verməyi bacarır,
oxuduğu mətnə müxtəlif nöqteyi-nəzərdən
yanaşaraq fərziyyələr irəli sürür.
Qeyd edək ki, PISA beynəlxalq
qiymətləndirməsində göstərilən bu səviyyələrin
üç, dörd, beş və altıncısına uyğun gələn
cavablar müsbət qəbul edilir.
PISA 2009-un hesabatından görünür ki, ilk
yerləri tutan ölkə şagirdlərinin 80%-dən çoxu
yalnız üçüncü və dördüncü səviyyəyə uyğun
sualları düzgün cavablandırıb, orta hesabla 0,8
%-i isə 6-cı səviyyə üzrə suallara düzgün
cavab verə bilib.
Təhlillər göstərir ki, ayrı-ayrı ölkələrin oxu
üzrə nəticələri 2006-cı il ilə müqayisədə
fərqli olmuşdur. Belə ki, Koreya, Finlandiya,
Kanada, Polşa, Lixtenşteyn, İsveç, Böyük
Britaniya, Portuqaliya, Sloveniya, İspaniya, Çex
Respublikası, Xorvatiya, Lüksemburq, Avstriya,
Litva şagirdlərinin oxu üzrə nəticələrində
geriləmə olmuşdur, bunun əksinə olaraq, 2000-ci
ildən beynəlxalq qiymətləndirmə tədqiqatına
qoşularaq 4 qiymətləndirmə layihəsində iştirak
edən Yaponiya, Avstraliya, Niderland, Belçika,
Norveç, İsveçrə, İslandiya, Almaniya, Fransa,
Danimarka, Macarıstanın nəticələrində
irəliləyiş hiss olunur.
Beynəlxalq qiymətləndirməyə 2006-cı ildən
qoşularaq layihədə yalnız iki dəfə iştirak edən
Azərbaycan məktəbliləri daha çox birinci, ikinci
yarım və əsas səviyyələrə uyğun sualları
cavablandıraraq müsbət cavablara görə üç
istiqamət üzrə 61-64-cü yerləri tutub. Bu da
onu göstərir ki, şagirdlərimiz yardımçı
vasitələrdən istifadə edərək informasiyanı real
hadisələrlə əlaqələndirə bilir, yəni açıq
məzmunlu mətnlərdə bilikdən bacarığın bilmə,
anlama, dərketmə, müqayisə və qarşılaşdırma
mərhələlərində istifadə edir, lakin irihəcmli və
aydın olmayan mətnlərdə sətiraltı verilmiş gizli
məlumatları müəyyənləşdirmək, müqayisə etmək,
şəxsi təcrübə ilə əlaqələndirməkdə çətinlik
çəkirlər. Azərbaycan şagirdləri 4-cü səviyyə
üzrə 0,5%, 3-cü səviyyə üzrə 5,3%, ikinci
səviyyə üzrə 21,5%, ikinci yarımsəviyyə üzrə
36,9%, birinci yarımsəviyyə üzrə 26,1% nəticə
göstəriblər.
Ayrı-ayrı ölkələrin riyaziyyat və təbiət elmləri
sahəsindəki nəticələrində də eyni vəziyyət özünü
göstərir. Koreya, Niderland,Yeni Zelandiya,
Belçika, Avstraliya, Estoniya, Danimarka,
Sloveniya, Avstriya, İsveç, Çex Respublikası,
Böyük Britaniya, Macarıstan, Lüksemburq,
İrlandiya, Latviya, Litva, Xorvatiya, İndoneziya
məktəblilərinin riyaziyyat üzrə nəticələrində
geriləmə, Lixtenşteyn, İsveçrə,Yaponiya,
Almaniya, İslandiya, Norveç, Fransa, Slovakiya
Respublikası, ABŞ, Portuqaliya, İspaniya,
İtaliya, İsrail,Türkiyə məktəblilərinin
riyaziyyat üzrə nəticələrində isə irəliləmə
olmuşdur.
Azərbaycan şagirdləri isə 2006-cı il ilə
müqayisədə riyaziyyatdan qiymətləndirmənin
yüksək səviyyələrinə cavab verməkdə bir neçə
pillə aşağı düşsə də (reytinqdə 45-ci), ümumi
nəticələrə görə şagird nailiyyətlərində o qədər
də böyük dəyişiklik müşahidə edilmir.
Sadə sualları cavablandırmağı, məsələnin
həllində alqoritmlərdən, düstur və üsullardan
istifadə etməyi və birbaşa cavabı çıxarılan
misal və məsələləri həll etməyi, müxtəlif
nümunələrdən istifadə etməyi tələb edən ümumi
göstəricilər üzrə 2006-cı və 2009-cu ilin
nəticələri bir o qədər də fərqlənmir.
Riyaziyyat üzrə Azərbaycan şagirdləri 6-cı
səviyyə üzrə 0,2 %, 5-ci səviyyə üzrə 0,9%, 4-cü
səviyyə üzrə 3,6%, 3-cü səviyyə üzrə 14,80%,
ikinci səviyyə üzrə 35,3%, birinci səviyyə üzrə
33,8% nəticə göstəriblər.
Təbiət elmləri üzrə nəticələrimizdə də böyük
dəyişiklik olmayıb. Şagirdlərimiz anlayışlardan
və elmi faktlardan istifadə edə bilsələr də,
onlara tanış olmayan situasiyalarda problemin
həllini tapmaqda çətinlik çəkirlər.
Azərbaycan şagirdləri 4-cü səviyyə üzrə 0,8%,
3-cü səviyyə üzrə 6,7%, ikinci səviyyə üzrə
22,4%, birinci səviyyə üzrə 38,5%, birincidən
aşağı səviyyə üzrə 19,7% nəticə göstəriblər.
Təranə HACIYEVA,
Təhsil Nazirliyi Monitorinq və qiymətləndirmə
şöbəsinin müdiri,
filologiya elmləri doktoru |
|
