|
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Elmi-Metodik Şurasının "Avropa dilləri və
ədəbiyyatı" bölməsinin sədri, Azərbaycan Dillər
Universitetinin elmi işlər üzrə prorektoru,
filologiya elmləri doktoru, professor Dünyamin
Yunusovun bu günlərdə 60 yaşı tamam olur. İstər
alim, istərsə də insan kimi elmi ictimaiyyət onu
yaxşı tanıyır. Bunu nəzərə alaraq qısa da olsa
alimin həyat və yaradıcılığına nəzər salmaq
maraqlı olardı.
 Dünyamin
Nurqələm oğlu Yunusov 1951-ci il yanvarın 10-da
Şəki rayonunun Böyük Dəhnə kəndində anadan
olmuşdur.
Atası Nurqələm kişi kənddə sayılıb-seçilən,
zəhmətə, əməyə bağlı bir insan idi. Anası
Afəridə xanım da bütün ömrü boyu zəhmətə
qatlaşmış, dünyaya gətirdikləri yeddi uşağı
həyat yoldaşı ilə birlikdə boya-başa çatdıraraq
Vətənimizə layiqli vətəndaş kimi yetişmələrində
böyük əmək sərf etmişdir.
Dünyamin hələ kiçik yaşlarından elmə, biliyə,
xüsusilə xarici dili öyrənməyə daha çox meyilli
idi, həmyaşıdlarından bir sıra xüsusiyyətlərinə
görə fərqlənirdi. Onun elmə olan həvəsi
tələbəlik illərində artıq yavaş-yavaş
reallaşmağa başlamışdı. Belə ki, o, tələbə
olarkən (1968-1973) Tələbə Elmi Cəmiyyətinin
sədr müavini işləmiş və 1970-ci ildə TEC-in
xəttilə Tbilisi şəhərində keçirilmiş konfransda
müxtəlif ali məktəblərin tələbələri arasında II
yeri tutmuşdur. 1971-ci ildə o, V.İ.Lenin adına
Moskva Dövlət Pedaqoji İnstitutunda keçirilmiş
konfransda ingilis dilində məruzə etmişdir.
Jürinin sədri V.D.Arakin (hamının Yutsi kimi
tanıdığı) onun çıxışını yüksək qiymətləndirmiş
və gələcəkdə müqayisəli planda həmin mövzunu
tədqiqat işi kimi davam etdirməyi ona məsləhət
görmüşdür. Həmin konfransda Dünyamin müəllim
birinci yerə layiq görülmüş və mükafatı ona
V.D.Arakin şəxsən özü təqdim etmişdir.
Dünyamin Yunusov 1973-cü ildə M.F.Axundov adına
Azərbaycan Pedaqoji Xarici Dillər İnstitutunun
İngilis-Azərbaycan dilləri fakültəsini fərqlənmə
diplomu ilə bitirmiş və institut Elmi Şurasının
qərarı ilə İngilis dilinin qrammatikası
kafedrasında müəllim saxlanılmışdır. O, 1974-cü
ildə ordu sıralarında xidmət etmişdir.
1975-ci ildən pedaqoji fəaliyyətini davam
etdirən Dünyamin müəllim İngilis dilinin
qrammatikası kafedrasında əvvəlcə müəllim, baş
müəllim, filologiya elmləri namizədi, dosent,
sonra filologiya elmləri doktoru, professor
vəzifəsinədək yüksəlmişdir. Elmi-pedaqoji
fəaliyyət sahəsində əldə etdiyi uğurlara görə
Təhsil Nazirliyinin dəfələrlə təşəkkürnamə və
diplomuna layiq görülüb.
İlk məqaləsini 1977-ci ildə çap etdirən Dünyamin
müəllim ("Tamamlıq budaq cümləli tabeli mürəkkəb
cümlələrin intonasiyaya görə sintaqmatik
bölgüsünə dair" - ingilis və Azərbaycan
dillərinin materialı əsasında) artıq 200-dən
artıq elmi-metodiki məqalənin və 12 kitabın
müəllifidir. Onun kitablarından üçü xaricdə
(Türkiyə, İran) nəşr olunub.
Eyni zamanda məqalələri ABŞ, Rusiya
Federasiyası, Türkiyə, Ukrayna, İran, Belarus,
Qazaxıstan, Gürcüstan və başqa ölkələrdə çap
olunur.
Alimin dərslik və dərs vəsaitlərindən ölkəmizin
ali məktəblərində tələbələr, müəllimlər və
ziyalılar geniş istifadə edirlər.
Bu gün dil vahidlərinin variativliyinin
öyrənilməsində dilin ikili üzvlənməsinin yararlı
olmadığını qeyd edən Dünyamin müəllim öz elmi
istiqamətini digər bir nəzəriyyə üzərində qurur.
Bu nəzəriyyə L.V.Şerba, sonra isə E.Koseriu və
bu günlərdə F.Veysəlli tərəfindən inkişaf
etdirilən dilin üçlü (trixotomik) üzvlənməsidir
ki, burada F.de Sössürdən fərqli olaraq,
dil-nitq qarşılaşması deyil, dil-norma-danışıq
aktı kimi üçlü modelə əsaslanır. Bu model dil və
danışıq aktı arasında "norma" səviyyəsinin
olmasını nəzərdə tutur ki, bu normanın vahidi də
dil vahidlərinin variantlarıdır. Dilin üçlü
üzvlənməsi belə bir postulata əsaslanır ki, dil
vahidləri ifadə planında sintaqmatik oxda
dildaxili və dilxarici amillərin təsirinə məruz
qalır və variativləşir. Dil vahidlərinin
invariantlığının öyrənilməsi dil vahidlərinin
variativliyinin öyrənilməsinə nisbətən o qədər
də böyük tarixə malik deyildir. Dil vahidlərinin
variativliyi məsələsi dilçilikdə az işlənən bir
sahədir və bu sahədə ilkin addımlar atılır.
Azərbaycan dilçiliyi üçün, xüsusilə sintaktik
səviyyədə variativlik mövzusu tamamilə yenidir
və demək olar ki, heç işlənməyib. Bu baxımdan,
Dünyamin müəllimin müxtəlif sistemli dillərdə
mürəkkəb sintaktik vahidlərin variativliyi
məsələsini eksperimental-fonetik təhlil metodu
ilə araşdırmasını Azərbaycan dilçiliyində bu
sahədə ilk addım hesab etmək olar. Dünyamin
müəllim çoxlu dil materiallarını araşdıraraq
mürəkkəb sintaktik vahidlərin ifadə və məna
planında dildaxili və dilxarici amillərin
təsirindən yaranan variantlarını
müəyyənləşdirir. Əldə etdiyi nəticələri kifayət
qədər cədvəllərdə, qrafik və şəkillərdə nümayiş
etdirir və problemin sonrakı istiqamətinə əsaslı
zəmin yaradır.
Beləliklə, Dünyamin Yunusovun bir alim kimi
apardığı tədqiqat istiqaməti müasir dilçilik
üçün yeni istiqamət olub, az işlənən sahələrdən
biridir.
Onun elmi istiqaməti F.de Sössürdən üzübəri hökm
sürən dilin ikili (dixotomik) üzvlənməsinə
deyil, dilin işlənmə mexanizmində invariant və
variant münasibətlərini nizamlayan Şerba-Koseriu
elmi nəzəriyyəsinə-dilin üçlü (trixotomik)
üzvlənməsinə əsaslanır ki, bu da norma
səviyyəsində əldə edilən keyfiyyət və kəmiyyət
dəyişmələrini nəzərdə tutur. Bu isə dilin
funksional baxımdan fundamental xüsusiyyətini
səciyyələndirir.
Elmi istiqaməti mürəkkəb sintaktik vahidlərin
konstantlıq (sabit əlamətlər) və variativlik
(dəyişən əlamətlər) müstəvisində tipoloji planda
araşdırılır.
Mürəkkəb sintaktik vahidlərin variativliyinin
eksperimental-fonetik metodla geniş şəkildə
öyrənilməsi Azərbaycan dilçiliyində yeni, həm də
ilk hadisədir. Bu tədqiqat işi Azərbaycan
dilçiliyində paradiqmatik sintaksisin və danışıq
aktı nəzəriyyəsinin öyrənilməsi üçün çıxış
nöqtəsi ola bilər. Onun tədqiqatında mürəkkəb
sintaktik vahidlər sırf struktur planda deyil,
struktur-intonativ planda araşdırılır ki, bu da
ifadə və məna planlarında mümkün variantların
üzə çıxarılmasına imkan yaradır.
Mürəkkəb sintaktik vahidlərdə semantik mənalı
fellərin (nitq, hissi qavrayış, əqli fəaliyyət,
xahiş və təklif, konkret hərəkət, modal mənalı)
birinin digəri ilə əvəzlənməsi məna və intonativ
variativliyə və variantlara səbəb olur. Fellərin
əvəzlənməsindən alınan məna variantları bu
tədqiqat işinin həm də paradiqmatik sintaksisə
meyilli olduğuna dəlalət edir.
O, pedaqoji fəaliyyəti ilə usta pedaqoq, elmi
işlər üzrə prorektor kimi işgüzar və
məsuliyyətli bir şəxsdir. Dünyamin müəllimi
çoxlarından fərqləndirən başqa bir cəhət onun
genişürəkli bir insan olmasıdır.
Dünyamin müəllimi 60 yaşı tamam olması
münasibətilə təbrik edir, ona ömrün müdriklik
dövründə sevinc dolu günlər, zəka itiliyi,
sağlamlıq, ailə səadəti və yeni yaradıcılıq
uğurları arzulayırıq.
Şakir CƏFƏROV,
Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü |
