|
 Ana
dilinə sonsuz məhəbbətlə yaşanmış ömür sahibi
Ötən əsrin
başlanğıcında - 1900-cü ildə Cənubi
Azərbaycanda, Mərəndin Zunuz qəsəbəsində fəhlə
ailəsində dünyaya gəlmiş Muxtar Hüseynzadə 13
yaşında Şimali Azərbaycana gəlmiş, Allahverdi və
Gədəbəy mis mədənlərində, 17 yaşında isə
Tbilisidə müxtəlif müəssisələrdə fəhlə
işləmişdir. 1920-ci ildə Gəncəyə köçmüşdür.
Gəncədəki fəhlə fakültəsini bitirdikdən sonra
savad kurslarında və ibtidai məktəbdə dərs
demişdir. Sonra Bakıya gəlmiş, Azərbaycan
Dövlət Universitetinin Şərq fakültəsinə daxil
olmuş, 1931-ci ildə oranı bitirmişdir.
1933-1936-cı illərdə APİ-nin aspiranturasında
oxumuş, eyni zamanda universitetdə və
institutlarda Azərbaycan dilindən kurs
aparmışdır. 1935-ci ildə pedaqoji institutun
nəzdində açılmış ikiillik müəllimlər
institutunda dil-ədəbiyyat fakültəsinin dekanı
vəzifəsinə təyin edilmişdir. 1936-cı ildən
1941-ci ilə qədər Azərbaycan Dövlət Qiyabi
Pedaqoji İnstitutunda dil-ədəbiyyat kafedrasının
müdiri vəzifəsində işləmişdir.
M.Hüseynzadə 1951-ci ildən ADU-nun (indiki BDU)
Ümumi dilçilik kafedrasının müdiri, 1953-1958-ci
illərdə eyni zamanda filologiya fakültəsinin
dekanı olmuşdur. 1952-ci ildən 1955-ci ilədək
Azərbaycan SSR EA Nizami adına Dil və Ədəbiyyat
İnstitutunda əvəzçiliklə müasir Azərbaycan dili
şöbəsinin müdiri işləmişdir.
1946-cı
ildə "Müasir Azərbaycan dili" mövzusunda
namizədlik dissertasiyasını müdafiə edən
M.Hüseynzadə 5 il sonra yekdilliklə həmin
kafedranın müdiri seçilmişdir. Azərbaycan
dilçiliyinin yaradıcılarından olan, mənəvi
keyfiyyətləri ilə yalnız "tarixi xidmətlərinə
görə deyil, intellektinə, müəllimliyinə,
milliliyinə... (və şəxsiyyətinə!) görə
universitet dilçilərinin önündə gedən Muxtar
Hüseynzadə" (N.Cəfərov) iyirmi iki ildən sonra
tələbələrinin təkidi ilə doktorluq
dissertasiyasını müdafiə etmişdir.
Çox maraqlı
və orijinal faktdır; artıq o, professor
seçilmişdi, əməkdar elm xadimi idi. Söz
birləşmələrinin tədqiqi sahəsində araşdırmaları
ilə seçilən alimin "Müasir Azərbaycan dili"
əsəri filoloq tələbələr, aspirant və
magistrantlar, tədqiqatçılar üçün stolüstü
kitabdır, Dövlət mükafatına layiq görülüb.
Muxtar
Hüseynzadənin Məmmədağa Şirəliyevlə birlikdə
yazdıqları orta məktəblərin yuxarı sinifləri
üçün "Azərbaycan dili" dərsliyi yarım əsrdən çox
şagirdlərə dilimizin qrammatikasını öyrənməkdə
əsas kitab olmuşdur. 40-a qədər əsərin müəllifi
olan M.Hüseynzadənin aşağıdakı kitabları var:
"Müasir Azərbaycan dili", "Müasir Azərbaycan
dilində təyini söz birləşmələri", "Təktərəfli və
mürəkkəb təyini söz birləşmələri".
85 il ömür
sürmüş görkəmli alim Azərbaycan dilçi
alimlərinin yetişməsində əsl ustad kimi,
obyektiv və prinsipial elmi rəhbər tək böyük
əmək sərf etmişdir. Yetirmələrinin xatirələr
dünyasında hörmət və ehtiramla yad olunan,
yaddaşlarda "mərd, prinsipial insan", "əsl
müəllim" tək özünə əbədi heykəl ucaltmış Muxtar
Hüseyn oğlunun elmi-nəzəri irsi, pedaqoji
ustalığı, bir insan, bir vətəndaş kimi
xüsusiyyətləri aşağıdakı yazılarda -
müsahibələrdə təsvir, təqdim və təsdiq olunur.
Elmi
rəhbərimhaqqında söz
Yusif
SEYİDOV,
əməkdar
elm xadimi, Bakı Dövlət Universitetinin kafedra
müdiri, professor
Muxtar
Hüseynzadə geniş bilik dairəsinə malik filoloq
alim idi.
XX əsr
Azərbaycan dilçiliyi tarixinə ekskurs edən hər
kəs 1930-cu illərin sonlarından bu elmin
formalaşması və tədrisində üç alimin adının ilk
planda dayandığını görəcəklər: Məmmədağa
Şirəliyev, Əbdüləzəl Dəmirçizadə və Muxtar
Hüseynzadə. Onlar məşhur filoloq alim, professor
Bəkir Çobanzadənin istedadlı tələbələri
olmuşlar.
Bu şəxslər
dövrün tələbinə görə həm orta məktəblər üçün
dərsliklər yazır, həm ali məktəblərdə dərs
deyir, həm də tədqiqat işləri ilə məşğul
olurdular. Elə bu yol onların üçünü də elmin
zirvəsinə apardı, üçü də elmlər doktoru, əməkdar
elm xadimi, professor və kafedra müdiri oldular,
müxtəlif elmi mövqelərə çatdılar.
Bu dilçi
alimlərin hər birinin konkret tədqiqat obyekti
var idi və hər biri öz sahəsi üzrə onlarca
mütəxəssis yetişdirdi. Bugünkü Azərbaycan
dilçilərinin, demək olar ki, hamısı onların
yetirmələridir. Onların ənənələri indi də davam
edir, əsərləri oxunur, dərsliklərindən istifadə
olunur.
Professor
M.Hüseynzadə müasir Azərbaycan dili məsələləri
ilə, xüsusən, qrammatika məsələləri ilə məşğul
olurdu. Onun əvvəlcə dərs vəsaiti, sonralar
dərslik qrifi ilə dörd dəfə nəşr edilən "Müasir
Azərbaycan dili. Morfologiya" əsəri Dövlət
mükafatına layiq görülmüşdür. Təyini söz
birləşmələri problemi üzrə apardığı tədqiqatları
təkcə Azərbaycan dilçiliyində deyil, ümumən
türkologiyada bu sahədə yeganə elmi araşdırma
idi. Bu tədqiqatlar elə o zamanlar göstərirdi
ki, dilin semantik çalarlarını bütün dərinliyi
ilə duymaq və bunların qrammatik kateqoriyaların
daxilində təzahürlərini vermək türkologiya üçün
yeni elmi hadisə idi. Elə bu tədqiqatların
nəticələri onu yüksək səviyyəli doktorluq
müdafiəsinə gətirdi. Yeri gəlmişkən qeyd edim
M.Hüseynzadə yeganə alimlərdən idi ki, doktorluq
dissertasiyasının müdafiəsinə qədər, elmi və
pedaqoji nailiyyətlərinə görə professor elmi
adına və əməkdar elm xadimi kimi yüksək fəxri
ada layiq görülmüşdü.
1960-cı
illərin ortalarına qədər Azərbaycan Dövlət
Universitetində (indiki BDU-da) Ümumi dilçilik
kafedrası deyilən yeganə bir dilçilik kafedrası
var idi. Hazırda müxtəlif adlarla fəaliyyət
göstərən dilçilik kafedraları həmin kafedranın
bazasında yaranmışdır. M.Hüseynzadə uzun zaman
həmin kafedraya rəhbərlik etmiş və dilçi
kadrlarının yetişməsində əvəzsiz rol oynamışdır.
Mən və mənim kimi onlarca dilçi Muxtar
müəllimin yetirmələriyik. Muxtar müəllim böyük
alim və böyük pedaqoq idi - bu məlumdur, bunu
ziyalıların hamısı bilir. Muxtar müəllim həm də
böyük şəxsiyyət idi, böyük Azərbaycanlı idi.
Doktorluq dissertasiyası hazır olduğu halda,
müdafiə etmirdi ki, kafedranın üzvləri
yetişsinlər, müdafiə etsinlər. Kafedra
üzvlərinin, xüsusən vaxtilə onun tələbələri və
aspirantları olan müəllimlərin hər bir uğuru
onun sevincinə səbəb olardı. Belə hallarda onun
gözlərində sevinc yaşlarını görmüşəm. Bir faktı
qeyd etmək istəyirəm. Mən Muxtar müəllimin
tələbəsi olmuşam. Birinci kursdan dördüncü kursa
qədər mənə həm ümumi, həm də xüsusi kurslarda
dərs deyibdir. Mənim diplom rəhbərim olubdur.
Diplom müdafiəsində yaranan münaqişədə məni
qoruyub. 1952-ci ilin payızında (biz həmin ilin
iyununda universiteti bitirmişdik) ADU-da
dilçilik üzrə bir aspirant yeri elan olunmuşdu,
daxil olmaq istəyənlər var idi. Muxtar müəllim
məni məsləhət bildi və məhz buna görə heç kəs
ora yaxın düşməyə cəsarət etmədi və mən Muxtar
müəllimin aspirantı oldum, onun rəhbərliyi ilə
namizədlik dissertasiyası yazıb müdafiə etdim. O
da qeydə layiqdir ki, mən aspiranturanın ikinci
kursunda olanda Muxtar müəllim altı ay müddətinə
elmi ezamiyyətə getdi və müasir Azərbaycan dili
fənnindən mühazirələrini mənə etibar etdi. Mənim
sonrakı elmi və filoloji irəliləyişim də onun
köməyi ilə davam etdi: müəllim, baş müəllim,
dosent, kafedra müdiri - hamısında Muxtar
müəllimin əli olubdur. Nəhayət, Muxtar müəllim
doktorluq dissertasiyası üzrə mənim elmi
məsləhətçim olubdur. Beləliklə, uzaq kənddən
gələn bir gəncin tələbəlikdən başlayan və
professorluğa qədər davam edən uğur yolu bu
böyük şəxsin - professor M.Hüseynzadənin
fəaliyyəti ilə bağlı olubdur.
O da
maraqlı və bəlkə də təəccüblüdür ki, bu böyük
ürəkli şəxs doktorluq dissertasiyası
müdafiəsində öz tələbəsini, öz yetirməsini,
yəni məni özünə rəsmi opponent kimi qəbul etdi.
Mənə məlum olduğuna görə, bu, Azərbaycan
elmində, ümumən türkologiya aləmində yeganə
hadisə idi.
Geniş bilik
dairəsinə malik olan professor M.Hüseynzadə
klassik ədəbiyyatı, xüsusən Füzulini yaxşı
bilirdi. Füzuli dilinə aid tədqiqləri var idi.
Hərdən şeir də yazırdı.
Professor
M.Hüseynzadə, birinci növbədə, müəllim idi.
1938-ci ildən başlamış əlli il orta məktəb
dərsliklərinin müəllifi olmuşdu, ali məktəblərdə
mühazirələr oxumuşdu. Azərbaycan dili uğrunda
uzun zaman mübarizə aparmışdı, xeyli tənqidə də
məruz qalmışdı. Əməkdar elm xadimi
M.Hüseynzadənin işıqlı obrazı Azərbaycan
filoloqları, Azərbaycan pedaqoji ictimaiyyəti
aləmində hörmətlə yad edilir.
Müəllimlərimin müəllimi
Nizami
CƏFƏROV,
millət
vəkili, əməkdar elm xadimi, AMEA-nın müxbir
üzvü, professor
Mən
xoşbəxtəm ki, həm orta məktəbdə, həm də xüsusilə
universitetdə çox böyük dilçi müəllimlərdən dərs
almışam; onların yalnız məşhur (və mənim üçün
doğma!) adlarını çəkmək kifayətdir ki, şair
demiş, "qəziyyə məlum" olsun: Muxtar Hüseynzadə,
Əlövsət Abdullayev, Ağamusa Axundov, Yusif
Seyidov, Fərhad Zeynalov, Tofiq Hacıyev, Nəsir
Məmmədov, Abdulla Vəliyev, Musa Adilov, Samət
Əlizadə, Zinyət Əlizadə, Kamil Vəliyev, Firudin
Cəlilov...
Və bir də
ona görə xoşbəxtəm ki, bu böyük dilçi
müəllimlər nə yazdılarsa, demək olar, hamısını
oxudum; nə dedilərsə, hamısını anlamağa
çalışdım. Həm universitetdə təhsil aldığım
illərdə, həm də sonralar onların hər birindən
qayğı, kömək, hörmət (və müdafiə!) gördüm...
Onlar
müxtəlif nəsilləri təmsil etdiklərinə görə,
elmi-nəzəri səviyyələri, əsaslandıqları tədqiqat
metodları bir- birindən fərqlənirdi, ancaq
hamısını, istisnasız olaraq, bir qayə
birləşdirirdi ki, bu da Ana dilinə sonsuz
məhəbbətdən ibarət idi.
Muxtar
Hüseynzadə bizim, demək olar, bütün dilçi
müəllimlərimizin müəllimi olmuşdu. "Müasir
Azərbaycan dili" deyəndə onun adı elə qətiyyət
(və ehtiramla!) çəkilirdi ki, sanki o, ana
dilimizin qrammatikasını yazmaqla
kifayətlənməmiş, onu (müasir Azərbaycan dilini)
yaratmışdı. Hətta şairlərdən birinin Muxtar
müəllimə həsr etdiyi şeirində təxminən belə bir
ifadə vardı: Mənim Azərbaycan dilim - Muxtar
dilim!
 Şair
ana dilimizin (və xalqımızın!) öz müstəqilliyi
uğrunda mübarizə əzmini (həm Şimalda, həm də
Cənubda!) əks etdirmək üçün böyük dilçinin
xidmətləri ilə yanaşı, adının mənasından da
(muxtar!) obraz kimi faydalanmışdı. Həmin şeirin
(və obrazın!) müəllifi sonralar Azərbaycanın
azadlıq mücahidlərindən biri kimi şöhrətlənən
Xəlil Rza Ulutürk idi. Və o da yadımdadır ki,
Muxtar müəllim Xəlil Rzanı Azərbaycan dilinin
qanun-qaydalarını ən yaxşı bilən şairlərdən
sayırdı.
Professor
Muxtar Hüseynzadə bizə dərs deyəndə səksəni
haqlamışdı... Azərbaycan, xüsusilə universitet
dilçilərinin müəllimi olan bu mötəbər şəxs,
başqalarını bilmirəm, mənim dilçilik həvəsimə nə
isə mistik bir enerji gətirdi. Azərbaycan
dilçiliyinin banilərindən olan böyük alimin
əsərləri ilə hələ orta məktəbdən tanış idim...
Muxtar
müəllimi dinləmək, nitq hissələri barədə
bildiklərimin (əslində, bunu da orta məktəbdə
məhz onun dərsliyindən öyrənmişdim) nə qədər
zənginləşdiyini hiss etmək mənə zövq verirdi.
Akademik Məmmədağa Şirəliyev, EA-nın müxbir üzvü
Əbdüləzəl Dəmirçizadə ilə birlikdə öz böyük
müəllimləri professor Bəkir Çobanzadədən sonra
Azərbaycan dilçiliyini formalaşdırmış professor
Muxtar Hüseynzadə canlı tarix idi. Mərd,
prinsipial, yalnız dostları ilə deyil, ideya
düşmənləri, opponentləri ilə də zarafat etməkdən
çəkinməyən bu qürurlu insan Azərbaycan dilinin
(və dilçiliyinin) mücəssəməsinə çevrilmişdi.
Mənə elə gəlirdi ki, onun bir söz belə demədən
yalnız auditoriyaya girib çıxması kifayətdi ki,
ana dilimin incəliklərini öyrənmək həvəsim birə
beş artsın.
Muxtar
müəllim fitri istedadı, zəhməti ilə mənsub
olduğu xalqın ən böyük ziyalılarından birinə
çevrilmişdi. Ağır keçmiş həyatını özünəməxsus
şəkildə anladırdı; deyirdi, o qədər həsrətində
olmuşam ki, övladlarıma oyuncaq alanda əvvəlcə
özüm oynadıb sonra onlara verirəm. İranda baş
verən inqilabın gedişini diqqətlə izləyirdi.
Sevinirdi ki, Cənubi Azərbaycanda da gənclər ana
dilinin qrammatikasını məhz onun dərsliyindən
öyrənəcəklər. Və bu barədə danışanda
kövrəldiyini biz tələbələri dəfələrlə
görmüşdük...
Sovet
ideologiyasının təsiri ilə formalaşan rus
türkologiyasını qəbul etmir, yeri düşəndə rus
türkoloqlarının düşünülmüş "səhv"lərini tənqid
edirdi. Mühazirə qeydlərini ərəb əlifbası ilə
yazması böyük alimin... milli mövqeyinin
mücadiləçi təbiətindən irəli gəlirdi. Bakıda
keçirilən ümumtürkoloji yığıncaqlarda rusca
çıxışlarının mətnini də ərəb əlifbası ilə
yazarmış. Həmin məclislərin birində Azərbaycan
dilçilərinin milli mövqeyinə etinasız yanaşan
Moskva türkoloquna "Spakoyna prixadi, spakoyna
uxadi, ha!" demişdi.
Bir dəfə
Muxtar müəllimin dərsində ikən dekan Firidun
Hüseynov auditoriyaya daxil olub, Muxtar
müəllimlə çox səmimi görüşdükdən və üzr
istədikdən sonra əlindəki siyahını oxudu. Adı
çəkilənlər bir-bir ayağa durdular. Bu, bir neçə
gün əvvəl hansısa dərsdən qaçanların siyahısı
idi. Onların arasında, təəssüf ki, mən də
vardım. Firidun müəllim bütün pedaqoji
məharətini işə salıb bizi danlamağa başladı.
Başımızı aşağı dikmişdik. Tənbeh acı idi, ancaq
çox adama aid olduğundan dözmək o qədər də çətin
deyildi... Birdən Muxtar müəllim guya
auditoriyanın eşitməməsi üçün dekana yaxınlaşıb
yavaşca dedi ki, qoy Nizami əyləşsin, o, yaxşı
tələbədir... Firidun müəllim gülümsünüb:
"Hamınız əyləşin, bir də belə iş görməyin",-
dedi.
Misalı
özümdən gətirməyim, bəlkə də, təvazökarlıqdan
uzaqdır, ancaq məqsədim o deyil. Demək istəyirəm
ki, Muxtar müəllim kiçicik bir istedadını hiss
etdiyi hər bir tələbəsini özünəməxsus bir
cəsarətlə (və deyim ki, hətta qısqanclıqla!)
qoruyurdu. O zaman artıq məşhur dilçi olan və
bizə birinci kursda fonetikadan mühazirə oxumuş
professor Ağamusa Axundovu xüsusilə tərifləyir,
deyirdi ki, çox gənc yaşlarında öz
müəllimlərindən qabağa getdi. Bunu deyəndə
tələbəsi ilə nə qədər fəxr etdiyini görməmək,
sadəcə olaraq, mümkün deyildi.
Muxtar
müəllimin "qısqanclığ"ı, təbiri caizsə,
milli-ideoloji məzmun daşıyırdı. Tələbələrindən
birinin - Fərhad Zeynalovun ilk kitablarını
(həmin əsərlər türk dillərinin müqayisəli
qrammatikasına həsr olunmuşdu) oxuduqdan sonra
demişdi ki, Fərhadı da Moskvaya göndərdik, getdi
təsir altına düşdü. Rus türkologiyasının türk
dillərinə tətbiq etmək istədiyi ümumi (nəzəri)
dilçilik anlayışlarını, prinsiplərini qəbul
etməyən Muxtar müəllim istedadlı tələbəsini
əldən verməməyə çalışırdı.
Nə qədər
müasir olsa da, bu böyük alim- müəllimin
daxilində Şərq müdrikliyi mühafizəkarlığa qədər
gedib çıxırdı. Onun öz məktəbi vardı. Ya bu
məktəbin tələbəsi olmalıydın, ya da onu tərk
eləməliydin. Sovet ideologiyasının hər cür milli
məktəbi dağıtdığı bir şəraitdə Muxtar
Hüseynzadənin "patriarxal normativliyi" yalnız
ona görə yaşayırdı ki, təmənnasız, səmimi və
milli idi. Hamı görürdü ki, Muxtar müəllim
doktorluq dissertasiyasını müdafiə etməyi bir
tərəfə qoyub tələbələrinin namizəd, doktor
olmaları, elmdə mövqe tutmaları üçün çalışır.
Muxtar
müəllimin "xarici düşmənləri"ndən başqa "daxili
düşmənləri" də vardı, ancaq sonuncu tələbələri
olan bizlər elə vaxta düşmüşdük ki, nə onun
özü, nə də "düşmən"ləri o halda deyildilər ki,
tarixi münaqişələrini davam etdirə bilsinlər.
Odur ki, tarixdən nə isə zorla hiss edə
biləcəyimiz təəssüratlar qalmışdı...
Akademik
Məmmədağa Şirəliyev Azərbaycan ədəbi dilinin
əsasında gah Bakı, gah da Şamaxı dialektinin
durduğunu deyirdi. M.Hüseynzadə dostu barəsində
mötəbər bir toplantıda "Atası Bakıdan, anası
Şamaxıdandır, ona görə də heç birini incitmək
istəmir" deyərək məsələni çox sadə həll etmişdi.
Mən bir dəfə sual verdim ki, Muxtar müəllim, nə
üçün Sizin orta məktəb dərsliyinizdən "Sintaktik
əlaqələr" bəhsini çıxarmaq istəyirlər? Cavab
verdi ki, bir qrup savadsız orta məktəb müəllimi
nazirliyə məktub yazıb, həmin bəhsə etiraz
edir. Deyirlər ki, çətindir, şagirdlərə izah edə
bilmirik... Sintaktik əlaqələri bilmədən cümlə
üzvlərini dəqiq təyin etmək olmaz.
APİ-də
dilçi-türkoloq kimi elmi-pedaqoji fəaliyyətə
başlayanda 30-cu illərin repressiyaları tüğyan
edirdi - bir balaca millətə xidmət etmək istəyən
ziyalıları "millətçi" adı ilə damğalayıb
gedər-gəlməzə göndərirdilər. Muxtar müəllim
ciddi cəzalandırılmaq üçün ən real
"namizəd"lərdən biri idi. Ya özlərini
sığortalamaq, ya da gənc mütəxəssisi xilas etmək
üçün onu APİ-dən kənarlaşdırırlar.
Muxtar
müəllim sonralar xatırlayırdı ki, DTK-da
dindirilib gecə yarısı bayıra atılanda doğma
institutunu belə tanımayıb. Halbuki APİ DTK ilə
üzbəüz idi. (Bax: Adil Babayev. Dilçiliyimizin
məbədi. Bakı, 2002, səh. 154). Onun iradəsini
sındırmaq mümkün deyildi, DTK-nın əlinə fakt da
vermirdi... Çox sonralar biz tələbələrinə də
dediyi "Vəzifəm yox, bir şeyim yox, müəlliməm
də; mənə nə eləyəcəklər?!" fikrinə o, yəqin ki,
30-cu illərdən gəlmişdi.
M.Hüseynzadə doktorluq dissertasiyası müdafiə
edəndə onun tələbələri A.Axundov, Y.Seyidov,
T.Hacıyev... çoxdan elmlər doktorları idilər.
Otuz il universitetin ən nüfuzlu dilçilik
kafedrasına - Ümumi dilçilik kafedrasına
rəhbərlik edən Muxtar müəllim həmişə, birinci
növbədə, müəllim olmuşdu. Elmlər namizədi kimi
də, elmlər doktoru kimi də...
M.Hüseynzadənin şah əsəri, ümumən Azərbaycan
dilçiliyinin bir neçə ən böyük yaradıcılıq
işlərindən biri olan "Müasir Azərbaycan dili" də
məhz dərslik kimi yazılmış, ilk dəfə 1954-cü
ildə nəşr edilmişdi. Sonralar bir neçə dəfə
nəşr olunan bu əsər əlli ildən çoxdur ki, həmin
sahədə birincidir. Və səksən beş il bu dünyada
ömür sürən, həyatının son illərinə qədər
universitet auditoriyasından ayrılmayan
professor Muxtar Hüseynzadə də Azərbaycan
dilçiliyindəki əlli il bundan əvvəlki
birinciliyini - müəllimliyini davam etdirir...
Qələmə aldı:
Şamxəlil MƏMMƏDOV |
|
