|
Qədim
zamanlardan başlayaraq insan cəmiyyətində baş
vermiş hadisələri, ictimai, iqtisadi, sosial və
mədəni prosesləri öyrənən elm tarix adlanır.
Müasir cəmiyyətdə gedən proseslərin demək olar
ki, hamısı yaxın və ya uzaq keçmişdən
qaynaqlanır. Onların inkişaf dinamikasını
müəyyən etmək, proqnozlaşdırmaq, zəruri hallarda
isə bu proseslərə birbaşa təsir imkanı qazanmaq
üçün tarixi bilmək vacibdir. Tarix - insanın
özünü dərk etməsinin əsas formalarından biridir.
Tarix fənni
bütövlükdə insan cəmiyyətinin keçdiyi yolu
izləməklə yanaşı, şagirdlərə öz yurdunun,
elinin-obasının, xalqının və Vətəninin keçmişini
də öyrənməyə imkan yaradır. Sözsüz ki, hüquqi
və demokratik cəmiyyət quruculuğuna, milli və
dünyəvi dəyərlərə önəm verən vətəndaşın
yetişməsində bu fənnin müstəsna rolu vardır.
Tarix fənni
Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil
məktəblərinin V-XI siniflərində tədris olunur.
Tədris prosesində ənənəvi təlim üsulları ilə
(informativ və reproduktiv) yanaşı, interaktiv
metodlardan (disput, mini-konfrans, debat,
müxtəlif rollu oyunlar və s.) getdikcə daha çox
istifadə edilir. Ənənəvi dərsdə əsas diqqət
şagirddə bacarıqların formalaşmasından çox
biliklərin mənimsənilməsinə yönəlirdi.
İnteraktiv metodlardan istifadə olunan dərslərdə
isə şagirdlər təlim prosesinin aktiv
iştirakçısına çevrilir, onlarda tənqidi
təfəkkürün inkişafına daha çox diqqət yetirilir
və başlıca olaraq aşağıdakı bacarıqları
formalaşdırmaq tələbi qarşıya qoyulur:
- əsas və
ikinci dərəcəli materialları təhlil edib
istifadə etmək;
- faktlar və
fikirlər arasındakı fərqləri, hər hansı
məlumatdakı qeyri-obyektivliyi, qərəzliliyi və
stereotipləri görmək;
- mühüm tarixi
anlayışları başa düşmək;
- səbəb-nəticə
əlaqələrini izləmək, faktlara əsaslanan
nəticələr çıxarmaq;
- hadisə və
prosesləri müqayisə etmək, qiymətləndirmək,
təsnifatını aparmaq və ümumiləşdirmək;
- əldə olunan
bilik və bacarıqları təcrübədə tətbiq etmək.
Azərbaycan
Respublikasının ümumtəhsil məktəblərində
mərkəzləşdirilmiş qaydada keçirilən buraxılış
imtahanlarının nəticələri əsasında aparılan
statistik və analitik təhlillər təhsilalanların
Azərbaycan tarixi fənni üzrə həm bilik, həm də
yuxarıda göstərilən bacarıqlara nə dərəcədə
yiyələndikləri barədə fikir söyləməyə imkan
verir.
Buraxılış
imtahanlarında şagirdlərə Azərbaycan tarixi
fənnindən (biri Azərbaycan Respublikasının
Konstitusiyasından olmaqla) dərslik əsasında
tərtib olunmuş və Vətən tarixinin bütün
mərhələlərini, mühüm tarixi hadisə və prosesləri
xronoloji ardıcıllıqla əhatə edən sadə, orta və
çətin olmaqla 15 sual təklif olunur.
Məzmuna -
relevantlığa görə testlər faktoloji, hesablama,
izah, ümumiləşdirmə, xronologiya, termin və ya
anlayışlarla bağlı tapşırıqlardır. Bir qayda
olaraq, tarixdən proqnoz tipli tapşırıqlar
tərtib olunmur. Amma gələcəkdə şagirdlərin
hadisə və proseslərə münasibətini, onların
arasındakı oxşar və fərqli cəhətləri seçmək,
ümumiləşdirmək, nəticə çıxararaq proqnoz vermək
bacarıqlarını aşkara çıxarmaq məqsədilə belə
tapşırıqlardan da istifadə etmək nəzərdə
tutulur.
2009-2010-cu
dərs ilində mərkəzləşdirilmiş qaydada keçirilmiş
buraxılış imtahanında şagirdlərə tarix fənnindən
təklif olunmuş test tapşırıqlarından bir
neçəsinə diqqət yetirək:
1. Daş
dövrünə aid deyil:
A) Odun əldə
edilməsi
B) Siklopik
tikililər
C)
Anaxaqanlığının yaranması
D) Qəbilə
icması
E) Ulu icma
Bu tapşırıq
6-cı sinif "Azərbaycan tarixi" dərsliyinin
"Azərbaycan ərazisində ibtidai icma quruluşu"
adlı I bölməsinin materialları əsasında tərtib
olunub. Orta mürəkkəblik dərəcəsində olan
faktoloji sualdır. Səciyyəvi əlamətlərinə görə
Daş dövrünün ayrı-ayrı mərhələlərini
bir-birindən ayırmağı bacaran şagird müəyyən edə
bilir ki, odun əldə edilməsi, anaxaqanlığının
yaranması, qəbilə icması və ulu icma Daş
dövrünün paleolit mərhələsinə aid
xüsusiyyətlərdəndir. Xalq arasında "Təpəgöz
qalaları" adı ilə tanınan siklopik tikililər isə
Tunc dövrünün sonu və Erkən Dəmir dövrünə
aiddir. Şagirdlərin 72%-i bu tapşırığı düzgün
cavablandırmışdır. Ümumilikdə isə imtahanda
ibtidai icma cəmiyyəti mövzusu ilə bağlı təklif
olunan testlərin cavablara görə statistik
nəticələri o biri suallarla müqayisədə
yüksəkdir: 50-75% arası. Bu göstərir ki, bəhs
olunan mövzu şagirdlər tərəfindən yaxşı
mənimsənilir.
Doğru
cavab: B.
2. Soyurqal
torpaq mülkiyyəti:
A) dövlətə
məxsus idi
B) hökmdara
məxsus idi
C) XV əsrdə
geniş yayılmışdır
D) yalnız
mülki xidmətə görə verilirdi
E) dini
mahiyyət daşıyırdı
Tapşırıqda
"soyurqal" anlayışının izahı tələb olunur.
Azərbaycan tarixi dərsliklərində (xüsusilə
VII-IX siniflərdə) torpaq mülkiyyəti formaları,
vergi və mükəlləfiyyətlərlə bağlı xeyli material
var. Soyurqal haqqında isə VIII sinif
"Azərbaycan tarixi" dərsliyinin III bölməsində
(Azərbaycan XV əsrdə) ətraflı bəhs olunur.
Monqolca ehsan, bəxşiş mənasını verən soyurqal
şərti torpaq mülkiyyəti forması XV əsrdə -
Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin mövcud
olduğu dövrdə geniş yayılmışdır. Belə şərti
torpaqlar, bir qayda olaraq, qoşunun dayağı olan
hərbi-köçmə əyanlara xidmət müqabilində
verilirdi. Orta əsrlərdə bir sıra Şərq
ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycanda da
dövlətin mülkiyyətində olan torpaqlar "divan
torpaqları" (bəzən də xəlifə, sultan, xəzinə,
xalisə), ayrı-ayrı hökmdarların və sülalələrin
mülkiyyətində olan torpaqlar "xass" (və ya
xalisə), dini mahiyyət daşıyan torpaqlar isə
"vəqf" adlanırdı. Şərti torpaqlar həm hərbi, həm
də mülki xidmətə görə paylanırdı.
Bu test
tapşırığına şagirdlərin 48,8%-i düzgün cavab
vermişdir. Bəzi istisnalar olmaqla, bütün
variantlarda belə testlərin düzgün cavablarının
orta statistik göstəricisi 49-62% arasındadır
ki, bunu da qənaətbəxş hesab etmək olar.
Doğru
cavab: C
3. I Şah
İsmayılın hakimiyyəti dövrünə aiddir:
A) Amasiya
sülhü
B) Xorasanın
işğalı
C) Şərur
döyüşü
D) Şəkinin
birləşdirilməsi
E) Tamğa
vergisinin ləğvi
VIII sinif
"Azərbaycan tarixi" dərsliyinin IV bölməsinin
materialları əsasında tərtib olunmuş bu test
tapşırığı mürəkkəblik dərəcəsinə görə çətin olub
şagirddən ümumiləşdirmə qabiliyyəti tələb edir.
Şagird həm I Şah İsmayılın, həm də I Şah
Təhmasibin hakimiyyətdə olduğu illəri dəqiq
bilməlidir. Bundan sonra o müəyyən edə bilər ki,
osmanlılarla Amasiya sülhünün imzalanması
(1555), Şəkinin Səfəvi dövlətinə birləşdirilməsi
(1551) və tamğa vergisinin ləğv edilməsi (1565)
I Şah Təhmasibin fəaliyyəti ilə bağlıdır.
1501-ci ilin ortalarında gənc İsmayıl Şərur
döyüşündə Ağqoyunlu Əlvənd Mirzə üzərində qələbə
çaldıqdan sonra Təbrizdə özünü şah elan etmiş və
yeni dövlətin hökmdarı kimi hakimiyyətə
gəlmişdir. 1510-cu ildə Mərv döyüşündə
Şeybanilərə qalib gələn I Şah İsmayıl böyük
Xorasan vilayətini Səfəvi dövlətinə qatmışdır.
Bu tapşırığa
şagirdlərin 41%-i düz, 51%-i isə yanlış cavab
vermişdir. Ümumilikdə götürdükdə isə şagirdlərin
eyni və oxşar məzmunlu suallara verdiyi düzgün
cavabların orta statistik göstəricisi aşağıdır:
22-32%.
Doğru
cavab: B
4. 1920-ci
ilin yayında Azərbaycan üçün səciyyəvi idi:
A) ərzaq
vergisinin tətbiq olunması
B) hərbi
kommunizm siyasətinin tətbiq olunması
C) yeni
iqtisadi siyasətə keçilməsi
D) kəndli
təsərrüfatının kollektivləşdirilməsi
E)
sənayeləşdirmənin başlanması
Test tapşırığı
XI sinif "Azərbaycan tarixi" dərsliyinin III
bölməsinin (Azərbaycan 20-30-cu illərdə)
materialları əsasında tərtib olunub. Şagirddən
ümumiləşdirmə, həm də faktların - baş vermiş
hadisələrin ardıcıllığını bilmək tələb edən bu
tapşırıq da mürəkkəblik dərəcəsinə görə
çətindir. Testlərin təhlili göstərir ki,
şagirdlər Azərbaycan SSR-in XX əsrin 20-30-cu
illəri ilə bağlı mövzuları çətin mənimsəyirlər.
Təsadüfi deyildir ki, nümunə gətirilən bu test
tapşırığına şagirdlərin yalnız 31%-i düzgün
cavab vermişdir. 53 %-ə yaxın şagird isə yanlış
cavabları seçmişdir. Halbuki, dərslikdə aydın
şəkildə qeyd olunur ki, 1921-ci ilin mayında
Azərbaycanda Yeni iqtisadi siyasətə keçilmiş,
1922-ci ilin yazından isə ərzaq vergisi tətbiq
olunmuşdur. 1925-ci ildən ölkədə sənayeləşdirmə
başlanmış, 20-ci illərin sonundan (1929-dan)
kollektivləşmə xətti irəli sürülmüşdür.
Azərbaycanda hərbi kommunizm siyasətinin tətbiq
olunması isə 1920-ci ilin yayına təsadüf edir.
Doğru
cavab: B
5.
Hadisələrin xronoloji ardıcıllığını göstərin:
1. Azərbaycan
Respublikasının Dövlət himninin təsdiq edilməsi
2.
Azərbaycanın İslam Konfransı Təşkilatına üzv
qəbul olunması
3. H.Əliyevin
Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin Sədri
seçilməsi
4. Azərbaycan
Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin
yaradılması
A) 3, 1, 2, 4
B) 1, 3, 4,
2
C) 4, 1, 2,
3
D) 1, 4, 2,
3
E) 2, 1, 3, 4
Azərbaycan
Respublikasının tarixi ilə bağlı xronoloji
sualdır. XI sinif "Azərbaycan tarixi"
dərsliyinin sonuncu - VI bölməsinin materialları
əsasında tərtib olunub. Xüsusi hazırlığa malik,
müasir dövrdə ölkəmizin həyatında baş verən
mühüm tarixi hadisələri ardıcıl izləyən,
ümumiləşdirmə qabiliyyəti ilə seçilən, həm də
yaxşı hafizəsi olan şagird 1991-ci ildə
Azərbaycanın İslam Konfransı Təşkilatına üzv
qəbul olunduğunu, 1992-ci ilin mayında Milli
Məclis tərəfindən Azərbaycan Respublikasının
Dövlət himninin təsdiq edildiyini, 1993-cü il
iyunun 15-də (tarixə "Milli Qurtuluş günü" kimi
daxil olub) Heydər Əliyevin Azərbaycan
Respublikası Ali Sovetinin Sədri seçildiyini və
1998-ci ildə Konstitusiya Məhkəməsinin
yaradıldığını müəyyənləşdirib, bəhs olunan
xronoloji test tapşırığını həll edir və düzgün
cavabı (E variantını) tapır.
Qarşıdakı
buraxılış imtahanlarında da şagirdlərin
qabiliyyətlərini, bilik və bacarıqlarını
yoxlamaq məqsədilə müxtəlif səpgili test
tapşırıqları təklif olunacaqdır. Onlardan bəzi
nümunələri nəzərdən keçirək:
1. Eneolit
və Erkən Tunc dövrləri üçün səciyyəvi olan ümumi
cəhət:
A) Ata
xaqanlığının hökm sürməsi
B) Sosial və
əmlak bərabərsizliyi
C) Xış
əkinçiliyinin mövcud olması
D)
İbadətgahların tikilməsi
E) Metal
alətlərdən istifadə edilməsi
Azərbaycanda
ibtidai icma cəmiyyətinin mərhələlərindən bəhs
edən mövzunun materialları əsasında tərtib
olunmuş bu test ümumiləşdirmə bacarığı tələb
edir və mürəkkəblik dərəcəsinə görə çətin
tapşırıqdır. Şagird əvvəlcə yuxarıda qeyd olunan
arxeoloji dövrlərin hər biri üçün səciyyəvi olan
xüsusiyyətləri müəyyənləşdirməli, sonra isə hər
ikisi üçün ortaq olan ümumi cəhəti tapmalıdır.
Təklif edilən tapşırıqda A, B, C, D
variantlarındakı xüsusiyyətlər Erkən Tunc
dövrünə aiddir. Metal alətlərdən istifadə
edilməsi isə həm Eneolit, həm də Erkən Tunc
dövrü üçün səciyyəvidir. Belə ki, Eneolit
dövründə ilk metal olan mis, Tunc dövrünün ilk
mərhələsində isə yeni metal olan tunc əldə
olunmuş, bundan sonra əmək alətləri, bəzək və
məişət əşyaları, silahlar təkcə daşdan deyil,
həm də metaldan da hazırlanmışdır.
Doğru
cavab: E
2.
Qızılbaşlar Şəməsi döyüşündə kimə qarşı
vuruşmuşlar?
A)
Osmanlılara
B)
Şirvanşahlara
C)
Ağqoyunlulara
D)
Qaraqoyunlulara
E)
Şeybanilərə
Orta
mürəkkəblik dərəcəsində izahat səciyyəvi
tapşırıqdır. VIII sinif "Azərbaycan tarixi"
dərsliyi əsasında tərtib olunub. Digər
dərsliklərlə müqayisədə bu dərslikdə daha çox
(40-a yaxın) döyüş adı çəkilir ki, onların da
əksəriyyəti mühüm tarixi hadisələrlə bağlıdır.
Həmin döyüşlərin (məsələn, Didqori, Sərdrud,
Otluqbeli, Çıldır və b.) nəticələri, kimlər
arasında baş verməsi ilə əlaqədar testlərə
şagirdlər tez-tez rast gəlir. Verilən nümunəyə
diqqət yetirsək görərik ki, qızılbaşlar
qaraqoyunlularla toqquşmayıb. Şirvanşahlarla
Şahdağ (1488) və Cabanı (1500), Şeybanilərlə
Mərv döyüşündə (1510) qarşılaşıblar.
Osmanlılarla qızılbaşların arasında çox döyüşlər
olub (Çaldıran, Qoçhissar, Çıldır, Məşəl və b.).
1484-cü ildə Şəməsi adlı yerdə ağqoyunlularla
qarşılaşan qızılbaşlar məğlubiyyətə uğramış və
Şeyx Sultanəli həlak olmuşdur.
Doğru
cavab: C
3. Uyğunluq
gözlənilmişdir:
Fətəli xan
Əfşar I. Urmiya xanı
Qara
xan II. Lənkəran xanı
Hacı Çələbi
xan III. Şəki xanı
A) 1 – I, 2 – II, 3 – III
B) 1 – II, 2 – III, 3 – I
C) 1 – II, 2 –
I, 3 – III
D) 1 – III, 2 – II, 3 – I
E) 1 – III, 2 – I, 3 – II
Bu nümunə
Azərbaycan xanlıqlarına həsr olunan mövzunun (IX
sinif) materialları əsasında tərtib edilmiş orta
mürəkkəblik dərəcəsində test tapşırığıdır.
Fətəli xan Əfşar XVIII əsrin ortalarında
Azərbaycanın cənub torpaqlarında yaranan güclü
Urmiya xanlığının banisi olmuşdur. Nadir şahın
ölümündən sonra Səfəvilər nəslindən olan
ərdəbilli Seyid Abbasın oğlu, Qara xan
adlandırılan Cəmaləddin Mirzə bəy (1747-1787)
Lənkəran xanlığını müstəqil idarə etməyə
başlamışdır. Hacı Çələbi isə hələ Nadir şahın
sağlığında - 1743-cü ildə Şəki vilayətini
müstəqil xanlıq, özünü isə onun xanı elan edərək
Azərbaycan tarixində ilk müstəqil xanlığın
əsasını qoymuşdur. Bu izahatdan sonra müəyyən
etmək olar ki, göstərilən testin A variantında
uyğunluq gözlənilmişdir.
Doğru
cavab: A
4.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə Osmanlı dövləti
arasında imzalanmış sülh müqaviləsi:
A)
Ərzincan
B)
Mudros
C) Sevr
D)Batum
E)Brest-Litovsk
Göründüyü
kimi, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti mövzusuna aid
(XI sinif) materiallar əsasında tərtib olunan
sadə, izah tələb edən faktoloji sualdır. Şagird
göstərilən müqavilələrin hansı dövlətlərin
arasında imzalandığını müəyyənləşdirməlidir.
Ərzincan barışığı 1917-ci ilin dekabrında
Zaqafqaziya (Cənubi Qafqaz) Komissarlığı ilə
Osmanlı dövləti arasında olmuşdur. Osmanlı
dövləti Birinci Dünya müharibəsinin sonunda
(1918) müttəfiqlərlə Mudros, müharbədən sonra
(1920) Sevr müqaviləsini imzaladı. Brest-Litovsk
sülhü 1918-ci ilin martında Rusiya ilə Almaniya
və onun müttəfiqləri arasında bağlanıb. 1918-ci
il 4 iyunda Batumda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
ilə Osmanlı dövləti arasında "Sülh və dostluq"
müqaviləsi imzalanmışdır.
Doğru
cavab: D
5.
Rəssamların sırasına daxildir:
1. Bəhruz
Kəngərli
2. ...
A) Mustafa
Topçubaşov
B) Adil
İsgəndərov
C) Rüstəm
Mustafayev
D) Qara
Qarayev
E) Mirəli
Qaşqay
Mədəniyyətlə
bağlı orta mürəkkəblik dərəcəsində test
tapşırığıdır. XI sinif "Azərbaycan tarixi"nin
materialları əsasında tərtib olunub. Dərslikdəki
mədəniyyət mövzularını öyrənib mənimsəyən,
Azərbaycan elmi və incəsənəti ilə maraqlanan
şagirdlər çətinlik çəkmədən müəyyən edə bilərlər
ki, Mustafa Topçubaşov məşhur cərrah, Adil
İsgəndərov rejissor, Qara Qarayev bəstəkar,
Mirəli Qaşqay geoloq alim olmuşdur. Rüstəm
Mustafayev isə tanınmış rəssam olub və hazırda
respublikamızın İncəsənət muzeyi onun adını
daşıyır.
Doğru
cavab: C
Mərkəzləşdirilmiş qaydada keçirilmiş buraxılış
imtahanlarında əldə olunan təcrübə və ilkin
statistik nəticələr aşağıdakıları söyləməyə
imkan verir:
1. Şagirdlər
faktoloji, termin və anlayış tipli sualları
cavablandırmaqda çətinlik çəkmirlər;
2. İzahetmə və
hadisələrin ardıcıllığının müəyyənləşdirilməsi
tələb olunan testlərə zəif cavab verilir, bəzən
isə bu tipli tapşırıqların həllindən imtina
olunur;
3. Azərbaycan
Respublikasının Konstitusiyası əsasında tərtib
olunmuş sadə tipli testlərin şagirdlər
tərəfindən zəif cavablandırılması (45-50% arası)
təəssüf doğurur. Bu nəticə məktəblərdə həmin
fənnin tədrisinə diqqətin artırılmasının
zəruriliyini ortaya çıxarır;
4. Şagirdlər
Azərbaycanın XX əsr tanınmış elm və mədəniyyət
xadimləri ilə (xüsusilə alim, rəssam,
aktyorlarla) bağlı tapşırıqları da çətin
cavablandırırlar;
5. Buraxılış
imtahanlarının nəticələri haqqında statistik
göstəricilərin təhlili şagirdlərə təklif olunmuş
hər bir test tapşırığının qiymətləndirmə
vasitəsi kimi dəyərliliyini müəyyən etməyə imkan
verir.
Azərbaycan
tarixi fənnindən müxtəlif dövrləri əhatə etməklə
lakonik şəkildə tərtib olunmuş test tapşırıqları
bütövlükdə məqbul sayılsa da, gələcəkdə onları
daha da təkmilləşdirmək və yeni test modelləri
ilə zənginləşdirmək nəzərdə tutulur.
Təhsil Nazirliyinin Monitorinq
və qiymətləndirmə şöbəsi |
