|
Adəti idi, hər
gunorta bir stəkan çay içib, ağır, ləngərli
yerişlə institutdan çıxıb Xəzər sahilinə
yollanardı. Hər dəfə də yolunun sağındakı
qaramtıl-qəhvəyi divarlı binanın yanından ötəndə
ürəyindən elə bil daş asılardı. Yadına Müşfiq
düşərdi, Hacı Kərim Sanılını xatırlardı,
Çobanzadəni yad edərdi. Qəlb ağrısı ilə sahilə
yetişərdi. Bir xeyli gəzişərdi, evdən çıxandan
buraya gələnə kimi gördüyü hadisələrin,
şahidi-iştirakçısı olduğu əhvalatların, bir də
qanlı-qadalı illərin ağrı-acısını, əzab və
əsəbini mavi dalğaların mehinə verərdi, unudardı
xırda umu-küsüləri, kinə çevirməzdi. Sonra
həmişə əyləşdiyi yerə gələrdi. Əl ağacına
dayaqlanıb üfüqlə dənizin qovuşduğu nöqtəyə -
Nargin adasına tərəf baxırdı. "Orada, deyilənə
görə, çoxlu ilanlar yuva salmışdır. Bəlkə
Müşfiqi də orada güllələyiblər? Bəlkə Hacı Kərim
də orada öldürülüb?". Müşfiqi sonuncu dəfə evdə
qarşılamışdı. Mikayıl Müşfiq: - Əhməd müəllim, -
demişdi. - Sən pedaqoqsan. Mənim şeirlərimin
tərbiyəvi dəyəri haqqında bir rəy yaz...
 Müşfiqin
qaynar baxışlarının lap dərinliyindən bir kədər
işarırdı, qorxulu bir həyat eşqi oxunurdu. Rəy
yazdı. Sonralar əlyazmasını evdəkilər, deyəsən,
yandırdılar. Rəyin sədası sonra çıxdı. Bir dəfə
hərbi komissarlığa çağırıb 2-3 saat ləngitdilər.
Alim kimi bronda olduğu üçün əsgər getməyəcəkdi.
Amma işə çatan tək institutun xüsusi şöbəsindən
gəldilər: - Niyə işdə olmamısan? Proqul
eləmisən! (O illər belə halda işdən
çıxarardılar).
Hərbi
komissarlığa getdiyini söylədi. İnanmadılar. -
Get, arayış gətir, - dedilər. Getdi. Olduğu
şöbədə bir neçə saat əvvəl onunla danışan hərbçi
bu dəfə başını da qaldırmadı. Arayış barədə heç
eşitmək istəmədi. Çarəsiz qalıb rayon hərbi
komissarının qapısını döydü. Mayor rütbəli şəxs
ayağa duranda, düzü, heyrətdə qaldı.
- Əhməd
müəllim, necəsiniz?
Hal-əhval
sorğusuna yarıkönül cavab verdi. Deyəsən, hərbi
komissar onun çıxılmaz vəziyyətdə olduğunu başa
düşüb, gəlişinin məqsədini soruşdu. Az sonra
Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun dosenti Əhməd
Yusif oğlu Seyidov bir neçə saat əvvəl, doğrudan
da, hərbi komissarlıqda olduğu haqqında arayışı
alıb qapıdan çıxanda: - Əhməd müəllim, bəs məni
tanımadınız - sualı onu otağa dönməyə məcbur
elədi. Hərbi komissar bu dəfə onu qucaqlayıb: -
Siz Lənkəranda maarif şöbə müdiri işləyəndə məni
məktəbə qəbul edibsiniz, sonra oxumağa
göndərmisiniz, - dedi. - Bütün uğurlarım üçün
Sizə minnətdaram.
Dağ boyda kişi
bir uşaq kövrəkliyi ilə qapıdan çıxmışdı. Bir
neçə gün sonra komissarlığa yollanıb keçmiş
şagirdi ilə görüşmək istədi. Öyrəndi ki, onu
vəzifədən çıxarıb döyüşən orduya göndəriblər.
Səbəb, yəqin ki, həmin arayış olmuşdu.
Yaddaşında
Hacı Kərim Sanılı ilə birgə hazırladığı
dərsliklə bağlı əhvalatlar çözələnərdi...
Doktorluq dissertasiyasını müdafiə edəndə
Moskvadakı erməni və rus alimlərin məkrli
oyunlarını yada salanda ovqatı pisləşərdi.
Beləcə bir saatlıq fasilədə uşaqlıq, gənclik
illərindən bu yana hadisələr, əhvalatlar kino
lenti kimi yaddaşından ötüb keçərdi. Hər dəfə də
anasını xatırlayan kimi ovunardı. Ağzı yaşmaqlı,
hörüyünün birini ağ, birini qara hörmüş, Yusifin
yadigarını min bir əzabla böyüdüb oxutmuş analı
dünyanın kövrək xatirələr axarına düşəndə
büsbütün xələcanlı hisslərdən silkinib çıxar,
kafedraya xoş duyğular, şirin istəklər qoynunda
dönərdi. Kafedrada çox iş gözlərdi onu:
aspirantlardan zaçot götürərdi, birinin əsərini
oxuyardı, o birinin işsiz yoldaşına məktəblərdən
birində hələlik yarım stavka dərs tapardı...
...Hər gün
Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun binasından
ağır, ləngərli yerişlə çəlikli bir kişi çıxardı.
Nahar fasiləsində bir stəkan çayla
kifayətlənərdi. Sahilə yollanardı. Sahilin
yaşıllığı gözlərinə qida verərdi, ilin bütün
çağlarında beləcə sahildə durub dənizlə, onun
gözəlliyi, ümmanlığı, saflığı ilə üz-üzə
dayanar, ötənləri yada salıb düşünər, yaşadığı
illəri ədalət və həqiqət tərəzisində çəkib
özü-özünə hesabat verərdi: "Necə yaşamışam?..".
Ömürdən
səhifələr
Ötən
yüzilliyin sonunda qədim Qazax mahalının
Aslanbəyli kəndi hər gün yaxın-uzaq mənzilli
müsafirlərlə dolu olardı. Dövrünün böyük təriqət
başçılarından Seyid Nigarinin şagirdi olan Hacı
Mahmud Əfəndinin türbəsi bir ucu Şəmkir, bir ucu
Borçalının - böyük bir ərazinin ziyarətğahı idi.
Yusif Seyid Nigari nəslindən idi. Öz yerlisi
Xədicə xanımla ailə qurmuşdu. 1892-ci il mart
ayının 31-də, Novruz bayramından on gün keçmiş
Əhməd dünyaya gəldi.
...Əhməd Yusif
oğlu Seyidov Qori Müəllimlər Seminariyasını
bitirəndən sonra doğma yurda döndü. Aslanbəylidə
ilk oğlan və qız məktəbi təşkil etdi
(Aslanbəylidə ilk məktəb ata evinin otaqlarından
birində açılmışdı). 1917-ci ildə Şıxlı sakini
Rəşid bəy Müftiyevlə Kəmərlidə dördsinifli
məktəb açdı. Bir il sonra onun sorağı
Qaymaqlıdan gəldi.
Qazax
Müəllimlər Seminariyası fəaliyyətə başlayanda
Əhməd Yusif oğlunun sevinci aşıb daşırdı:
müəllimi Firudin bəy Köçərli indi yaxında idi,
Azərbaycan Cümhuriyyətinə daha çox müəllim lazım
idi. Lakin... Sovet hakimiyyətinin ilk
günlərində ermənilərin fitvası ilə Firudin bəy
Gəncədə öldürüldü, Badsəba xanım başsız qaldı,
fəqət seminariya fəaliyyətdən qalmadı.
Yetirmələri Azərbaycanda maarif nurunu yaydılar.
Əhməd Seyidov
1920-1921-ci illərdə Qazax qəzasında məktəb
inspektoru, 1921-1925-ci illərdə isə Kosalar və
Xanlıqlar kəndlərində məktəb direktoru
vəzifəsində çalışdı. 1925-ci ildə o, Lənkəran
Rayon Xalq Maarif Şöbəsinə müdir göndərildi.
Qədim yurdda dünyəvi təhsil ocaqlarına dövrün
açıqgözlü, mübariz, tərəqqipərvər ziyalıları
toplandılar. Neçə-neçə məktəb açıldı, sahibsiz
zəkalı uşaqlar dövlət hesabına tədris ocaqlarına
göndərildilər. Əhməd Yusif oğlu xeyirxah
əməlləri ilə insanlar üçün doğmalaşırdı.
Ali məktəblər
açılmış, Azərbaycan Dövlət Universitetinin
şöbələri çoxalmışdı. Həyatın dialektikası başqa
şey diqtə edirdi. Əhməd müəllim ali təhsil almaq
üçün Bakıya gəldi. Xalq Maarif Komissarlığında
inspektor işlədi, dəmiryol məktəblərində
təlim-tərbiyə işlərinin təşkilinə rəhbərlik
etdi, həm də ali təhsil aldı. Şərqşünaslıq
şöbəsini bitirən Əhməd Seyidov Azərbaycan
Pedaqoji İnstitutunda laborant işlədi, sonra
müəllim ştatına keçirildi.
1931-1935-ci
illərdə Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Pedaqogika
İnstitutunun (indiki Azərbaycan Təhsil
Problemləri İnstitutunun) aspiranturasını
bitirdi.
...Həyat
professoru dəfələrlə imtahana çəkmişdir: o,
yıxılıb zədə almış, uzun müddət müalicə olunmuş,
övlad dağı görmüşdü. Bütün bunlarla yanaşı, yaş
özünü göstərir, professorun sayəsində müdafiə
edənlərin bəzilərinin ədaları pedaqoqun qəlbini
yaralayırdı. Ali məktəbin o vaxtkı rəhbərliyi
Azərbaycan pedaqoji elminin özül daşlarını
qoyanlardan Ə.Seyidova, A.Abaszadəyə soyuq
münasibətləri ilə kimlərdənsə "sağ ol" qazanmaq
istəyirdi. Əhməd Yusif oğlu ərizə verib təqaüdə
çıxdı, kafedrada məsləhətçi saxlanıldı...
Kənd onu
çəkirdi. Qocaman alim 1977-ci ildə rayona döndü,
doğma kənd onu məhəbbətlə qarşıladı. Günlər ötdü
və o, dünyaya göz açdığı torpaqda bir payız günü
dünyasını dəyişdi...
"Alim
qələmlə öyünər..."
Azərbaycan
müəllimləri qurultaylarının tarixini
araşdıranlar belə bir faktı aşkara çıxarıblar
ki, uzun zaman bizdə professional pedaqoq
olmayıb. XX əsrin əvvəllərində, 1920-ci illərdə
bu fəndən dərs demək üçün Türkiyədən Fikrət
Xəlil dəvət edilib.
Otuzuncu
illərdə respublikada pedaqoji elmin inkişafını
təmin etmək, ümumtəhsil və ali məktəblərdə
pedaqoji fəaliyyətin elmi əsaslarını işləyib
hazırlamaq məqsədilə Məktəblər İnstitutu
yaradıldı. Sonradan bu müəssisənin adı
dəyişdirildi, Pedaqogika İnstitutu adlandırıldı.
Elmi-tədqiqat müəssisəsinin ilk aspirantlarından
biri Əhməd Yusif oğlu Seyidov oldu. Elə
aspirantura illərində elmi-pedaqoji məqalələri
ilə mətbuatda diqqəti cəlb edən Ə.Seyidov
APİ-nin (indiki ADPU-nun) pedaqogika və
psixologiya kafedrasına müdir seçildi, bir
qərinə müddətində həmin kafedraya rəhbərlik
etdi. İllər boyu həyatını xalqın ağrı-acısı ilə
bağlayan alim ömrünü vətənpərvərlik hissi,
vətəndaşlıq duyğuları ilə yaşadı. Aspirant
götürəndə, mövzu tapşıranda xalqın sabahını,
xalqın mənəvi sərvətini düşündü.
İllər ötdükcə
pedaqoq alim elmdə qəribə bir axını müşahidə
edərək yazırdı: Biz hansı səbəbdənsə bəzən
mütərəqqi pedaqoji ideyaların mənbəyini Avropada
axtarır və bu sahədə yaxşı nə varsa Avropaya aid
edir, Şərqə isə göz yumuruq.
O, milli
zəmini, tarixi dəyərləri yüksək
qiymətləndirirdi.
Əhməd Yusif
oğlu namizədlik dissertasiyasından başlayaraq
mütərəqqi pedaqoji ideyaların mənbəyini
Azərbaycan folklorunda araşdırmış, klassik ədəbi
irsimizin görkəmli nümayəndələrinin zəngin
ədəbi-bədii irsini bu kriteriyalarla tədqiq
etmişdir.
Bu cəhətlər
dərhal dövrün böyük pedaqoqlarının diqqətini
cəlb etmişdir. Belə ki, 1947-ci ildə müdafiə
olunmuş doktorluq dissertasiyasının birinci
opponenti akademik E.Medınski Azərbaycan
pedaqoji fikir tarixinə həsr olunmuş bu əsəri
"bir başlanğıc" kimi qiymətləndirərək yazırdı:
"...Bu cür elmi işlər pedaqogika tarixini
zənginləşdirmək üçün çox şey verir, yeni
məsələlər qaldırır, hətta pedaqoji sahədə
çalışan təcrübəli işçilərin belə görüş dairəsini
genişləndirir".
Əhməd
Seyidovun "XIX əsrdə Azərbaycanda pedaqoji
fikrin əsas nümayəndələri" adlı əsəri "Xalqın
qabaqcıl oğullarının tərəqqipərvər pedaqoji
fikirlərini bütün SSRİ-də tanıtmaq üçün gözəl
bir təşəbbüs" (M.Muradxanov) kimi
dəyərləndirilmişdi.
Ə.Seyidov, -
professor H.Əhmədovun qeyd etdiyi kimi, -
Azərbaycanda məktəb və pedaqoji fikir
tariximizin tədqiqi sahəsində tam bir məktəb
yaratmışdır.
Dərin
fəlsəfi-bədii dəyərə, etik-estetik məziyyətlərə
malik, rəngarəng formalı, ensiklopedik məzmunlu
folklor didaktik-pedaqoji motivləri ilə
nəsil-nəsil gəncliyin təlim-tərbiyəsində
istifadə olunmuşdur. Bunu ilk dəfə bir pedaqoq
alim intuisiyası ilə Əhməd müəllim duyub köklü
iş görmüşdür. Belə ki, folklorumuzun pedaqoji
fikir tarixi qaynağı kimi tədqiq olunmasında da
Əhməd Seyidov, sözün həqiqi mənasında, layiqli
əmək sərf etmişdir.
Görkəmli
alimin irsində xalq pedaqogikasının ayrı-ayrı
məsələləri ilə bağlı mülahizələr xüsusi yer
tutur. Xalq tarixin, həm də bütün maddi və
mənəvi sərvətlərin yaradıcısı, dəyərləndiricisi
və qoruyucusudur. Millət həm də xalq həyatı kimi
təbii, dinamik bir mexanizmə əsaslanan, özünəxas
təbii-fəlsəfi prinsipləri, beşikdən qəbirəcən
uzanan təhsil strukturlu bir konsepsiyanın həm
tərtibçisi, həm də icraçısıdır, ən səbirli, ən
qüdrətli müəllimdir. "Xalqın tərbiyə sahəsində
tarix boyu irəli sürdüyü fikir və ideyaların bir
qismi adət və ənənələrində, etnoqrafik və tarixi
sənədlərdə, xüsusilə folklor materiallarında
ifadə olunmuşdur" (Ə.Həşimov).
Pedaqoji
elmimizin müdrik ağsaqqalı bu cəhəti ilk dəfə
duyub dərk etmiş, çoxjanrlı və zəngin şifahi
ədəbiyyatımıza pedaqoji ideyaların başlıca
qaynağı kimi qiymət vermişdir. Fəlsəfi,
elmi-publisistik üslub çalarlarını ustalıqla
əlaqələndirib orijinal elmi-pedaqoji yazı
üslubunda dəyərli əsərlər yazmış xeyirxah alim
göstərirdi: "...bizim mədəniyyət tariximizin
ümumi mənzərəsində gənc nəslin təlim və tərbiyə
məsələləri görkəmli yer tutmuş və tutmaqdadır.
Atalar sözü, zərb-məsəllər, nağıllar, xalqımızın
bütün folklor materialı buna parlaq misaldır.
Xalq yaradıcılığı Azərbaycanda pedaqoji fikrin
ilk carçısı olmuşdur. Nağıllar, atalar sözü və
s. digər xalqlarda olduğu kimi, Azərbaycan
xalqının da, hər şeydən əvvəl, ilk pedaqoji
məhsulu olmuşdur".
Görünür, məhz
buna görədir ki, Əhməd Seyidov özünün bütün
fəaliyyətində, gündəlik həyatında, uşaqlarla
münasibətlərində şifahi xalq ədəbiyyatından,
onun fəlsəfi-ekspressiv məzmunlu aforistik
janrlarından - atalar sözlərindən, bayatı və
lətifələrdən məqamında, ustalıqla istifadə
etmişdir.
Vaxtilə Əhməd
Seyidovun aspirantları olmuş mərhum alimlər
Bəxtiyar Abdullayev, Həmzə Əliyev, Yusif Talıbov
və başqalarının yaddaşlarında onlarca belə
fakt-xatirə yaşayırdı. Bunları dinləyib
özlüyündə saf-çürük edəndə insanı heyrət
bürüyürdü: "İlahi, insanda da bu qədər güclü
yaddaş, möhkəm hafizə olarmış?!". Məsələnin
başqa bir tərəfi var: bu söhbət və xatirələrdə
söylənilən lətifələr, atalar sözləri və
məsəllərin çoxu orijinaldır, indiyə qədər heç
bir topluda əksini tapmamışdır. Bu gün "atalar
demiş" ifadəsindən sonra işlənən incilər kimi,
"Seyidov demiş" ifadəsi də pedaqoji ictimaiyyət
arasında kütləviləşmişdir. Bir qədər cəsarətlə
desək, Seyidovun söylədikləri folklorlaşmaqda,
beləcə yaddaşlardan yaddaşlara köçürülərək el
ədəbiyyatına qovuşmaqdadır.
Mərhum
folklorşünas professor M.Həkimov bu cəhəti dəqiq
müəyyənləşdirərək yazırdı: "Bu müdrik alim həm
də zəngin şifahi xalq ədəbiyyatımızın
ensiklopedik bilicisi idi.
O, "Koroğlu",
"Qurbani", "Abbas və Gülgəz Pəri", "Şah
İsmayıl", "Novruz və Qəndab", "Əsli və Kərəm",
"Şahsənəm və Qərib", "Xan Tahir", "Əmrah",
"Abdulla və Cahan", "Valeh və Zərnigar", "Lətif
şah" kimi dastanlarımızı, Xəstə Qasım, Sarı
Aşıq, Aşıq Alı, Aşıq Ələsgər, Şəmkirli Aşıq
Hüseyn, Çoban Əfqan, Şair Mirzə Səməd, Aşıq
Hüseyn Bozalqanlı, Şair Ağacan, Aşıq Şenlik,
Şair Nəbi, Şeyda Əziz və başqa el
sənətkarlarımızın çoxlu şeirlərini bilirdi.
Qaçaq Kərəm, İncəli İsmayıl, Qaçaq Nəbi, Qatır
Məmməd, Qaçaq Tanrıverdi kimi el
qəhrəmanlarından böyük maraqla söhbətlər edirdi.
Bu müdrik alimi yaxından tanıyanlar yaxşı
bilirlər ki, o, söhbətinə əvvəl-əvvəl mütləq
ustadnamələr, bayatılar, lətifələr, atalar sözü
və məsəllərlə başlayırdı". Seyidovla nə bir
kafedrada çalışmış, nə yol yoldaşı olmuşuq.
Ancaq əsərlərindən bəhrələnmişəm. Bu gün onun
haqqında keçmiş aspirantlarının, tələbələrinin,
xeyirxahlığını görmüş yüzlərlə azərbaycanlının
yaddaşında neçə-neçə xatirə uyuyur. Bu
xatirələrdən "dərin zəkalı və xeyirxah qəlbli,
sağlam, enerjili, sözübütöv alim" (A.Eminov)
boylanır.
Professor
Ə.Seyidovun yetirmələrindən olan, yaxud onun
məsləhətlərini eşitmiş, tanınmış pedaqoq və
metodist alimlərdən N.Kazımov, Ə.Həşimov,
H.Əhmədov, Y.Talıbov, A.Kərimov, B.Əhmədov,
H.Əliyev, Y.Kərimov, Ə.Əfəndizadə, psixoloq
Ə.Əlizadə, filoloq M.Həkimov və başqalarının
Əhməd müəllimlə bağlı xatirə-söhbətlərində
oxşar, bənzər fikirlərlə qarşılaşdıq: Seyidov
fitrətən pedaqoq idi, böyük tərbiyəçi idi, hər
bir hərəkəti, sözü-söhbəti, əməli ilə tərbiyənin
fövqündə dururdu, danışığı el sənəti ilə
cilalanmış bir hikmət boxçası idi...
Ə.Seyidov
Azərbaycan pedaqoji fikrinin yorulmaz
tədqiqatçısı, müdrik alim, xalq hikmətlərinin
mahir bilicisi, həqiqət və nəsihət şərbətini
zarafat və yumora qarışdırıb dinləyicisinə
ustalıqla içirməyi bacaran görkəmli tarixi
şəxsiyyətlərdən idi...
Dosent Həmzə
Əliyevin xatirələrində böyük alim-insanın
portretini tamamlayan cizgilər az deyil:
"Ə.Seyidovun şəxsiyyəti ilə ilk əyani tanışlığım
1946-cı ilin sentyabr ayında APİ-nin (indiki
ADPU-nun) hazırlıq şöbəsində oxuyarkən olmuşdur.
Həmin dövrdə o, institutun direktoru idi.
İnstitutda çox böyük intizam var idi. Bu
intizamın yaranmasında Ə.Seyidovun gözəl
təşkilatçılıq, yüksək işgüzarlıq qabiliyyətinin,
ciddi tələbkarlığının birləşməsi öz faydalı
səmərəsini vermişdir. "Seyidov gəlir" dedikdə
hamı - tələbə də, müəllim də özünü yığışdırmalı
idi.
...Professor
ucaboylu, qəddi-qamətli, enli alınlı, qalın
dodaqlı, iti baxışlı, zəhmli bir insan idi.
Ehmal-ehmal danışır, sözünün, danışığının
mənasını dinləyiciyə, müsahibinə daha dəqiq
çatdırmaq üçün üz, əl işarələrindən məharətlə
istifadə edərdi".
Ürək
sözlərindən sətirlər
"...Professor
Ə.Y.Seyidov daha uzun ömür sürə bilərdi. O,
qüdrətli qoca idi. Öz qocalığını idarə edə
bilirdi. Ağır fikirləri özündən uzaqlaşdırmağı
bacarırdı; deyəsən o, uğursuzluqları "unuda
bilir", ağıllı şəkildə əsəb sistemini ağır
yükdən xilas edirdi. Təbiətən kinli olmayan
professor xeyirxahlıq nümunəsi idi. Bu cizgi onu
əhatə edənlərin davranışına müsbət təsir etməklə
qalmırdı, bütövlükdə pedaqogika kafedrası
əməkdaşları arasında şəxsiyyətlərarası
münasibətləri tənzimləyirdi.
Professor işdə
fasilə vaxtı nahar eləməz, bir stəkan çayla
ötüşərdi. Görünür, bu onun rejim qaydası idi və
ciddi əməl edirdi. Hər günorta dənizsahili parka
çıxıb gəzişərdi. ...Konflikt situasiyaları
yaratmaz, haqlı da olsa belə hallardan sonra kin
saxlamazdı", - Kabardin-Balkar Dövlət
Universiteti pedaqogika və psixologiya
kafedrasının dosenti Məryəm Qurtuyevanın
xatirələrində bir-birilə bağlı, bir-birindən
dəyərli o qədər epizod və motivlər var ki:
"Professorun gözəl bir xasiyyəti vardı:
klassikləri oxuyarkən müəyyən ideyaları
adamların mühakiməsinə verərdi. Bu ideyanı
həyatla, əhatəsində olduğu adamların əxlaqı ilə
bağlayar, elə bil bu ideyalarda öz münasibətinin
doğruluğunu yoxlayardı. Söhbətlərində
klassiklərə tez-tez müraciət edərdi.
Əhməd Yusif
oğlunun dövründə açıq mühazirələr, dissertasiya
müzakirələri çox xoşuma gəlirdi. Aspiranturanı
bitirib Nalçikə qayıdandan sonra burada belə
iclas və mühazirələrin olmaması boşluğunu bütün
ağırlığı ilə dərk etdim. Və ondan əxz etdiyim
keyfiyyətlərin təsirilə pedaqoji cəmiyyət,
konfrans və digər tədbirlərdə ürəklə iştirak
etməyə başladım.
...Professor
Əhməd Seyidov ölümlə hələ 1966-cı ildə çarpışıb.
Sümük üzərində ağır cərrahi əməliyyatdan sonra
onun dili, demək olar ki, tutulmuşdu. Lakin o,
yanına gələnlərlə çətin də olsa danışırdı:
"Görürsən, Məryəm, mən ömrümü yaşadım, heyif,
işlər qaldı, - dedi. Azca təbəssümlə davam etdi:
- Puşkin necə deyib? "Fəqət verilmişəm mən
başqasına, Sadiq qalacağam ömürlük ona!". Hə,
indi mən xəstəliyə "verilmişəm".
Əhməd müəllim
bu "döyüşdən" salamat çıxdı. İkinci dəfə ölüm
onu evin kandarında itələdi; professor yıxıldı.
Beləcə ölümlə həyat arasında döyüş başladı".
"...Sağlığında... böyük pedaqoqun, görkəmli
alimin qədir-qiymətini sanki lazımi dərəcədə
bilmədik, bu qeyri-adi insanı adi insan kimi
təsəvvür edirdik. Bunun başlıca səbəbi
professorun sadəliyi, səmimiliyi, böyüklə böyük,
kiçiklə kiçik kimi rəftarı idi. O, insana qayğı
ilə tələbkarlığı elə əlaqələndirirdi ki,
tabeliyində olanlar Əhməd müəllimi təkcə bir
rəhbər, müdir tək deyil, hər şeydən əvvəl, sadə
bir insan kimi dərk edirdilər. Biz səhvə yol
verəndə professor əsəbiləşməzdi, qışqırmazdı.
"Bizim kənddə bir kişi vardı..." sözləri ilə
başlayan ibrətamiz bir məsəl çəkməklə qüsurumuzu
başa salar, qəlbimizə toxunmadan bizi tərbiyə
edərdi.
...Əhməd
müəllimlə iki il birlikdə işləmişəm: o müdir
idi, mən də müəllim. Təqaüdə çıxmaq üçün ərizə
verdikdə məni öz yerinə məsləhət gördü.
Rəhbərlik etiraz etmədi. ...Əhməd müəllim
gənclərə çox qayğı göstərir, ümidverənlərin
üzərində, necə deyərlər, əsirdi. Çalışırdı ki,
onlar üçün şərait yaradılsın, onlara inam
göstərilsin.
Professor
Ə.Y.Seyidovun həyat və fəaliyyətinin, elmi
yaradıcılığının tədqiq olunması lazım və
vacibdir..." (Bəşir Əhmədov).
Bu müxtəlif
imzalı, müxtəlif biçimli xatirələrdə onu bir
alim, bir pedaqoq və bir elmi rəhbər kimi
səciyyələndirən cəhətlər qələmə alınmışdır.
Aspirantları
namizədlik minimumuna hazırlayarkən hər bir
şəxsiyyəti və ayrı-ayrı problemləri ilk
mənbələrdən oxutdurar, sonra soruşub zaçot
yazardı. Nəzərdə tutulan bütün ədəbiyyat üzrə
zaçot verən aspirant imtahana hazır sayılardı.
O, aspirantı
nəzəri cəhətdən hazırlamaqla yanaşı, onları bir
müəllim kimi də yetişdirirdi. Aspirantlara
mühazirə oxumağa mövzular verir, özü də həmin
mühazirələrə əvvəldən axıra kimi qulaq asırdı.
Seyidovun qarşısında mühazirə oxumaq böyük
məsuliyyət tələb edirdi.
Şəxsi
keyfiyyətlərindən biri də onun sadəlik və
təvazökarlığı idi.
Professor
Ə.Seyidov lovğa, özündən razı adamları sevməzdi,
belə adamlara qarşı amansız idi. O deyərdi: -
Lovğalıq əclaflıq deyil, ancaq başabəladır.
Ə.Seyidov
kiminsə dissertasiyasında öz əsərinin adını
yersiz görəndə əsəbiləşər və həmin əsərin adını
kitabiyyatdan çıxartdırardı. Şərait yaratmazdı
ki, kimsə onu yerli-yersiz bu və ya digər
yerlərdə tərifləsin, belə süni təriflərin qəti
əleyhinə idi. O, bu sadəlik və təvazökarlığı
övladlarına, tələbələrinə də aşılayırdı.
Əsl ata
nümunəsi
O,
övladlarının tərbiyəsini həyatının başlıca
qayəsi bilmiş, özündən sonra yurdunda qalıb
çırağını söndürməyən oğul və qızlar böyütmüşdür.
"Xatirələrə
qayıtmaq həm çətindir, həm də şirin. O,
dünənimdə qalmış həyatımın bir parçasıdır", bu
fikri haradasa oxumuşuq. Əhməd Seyidov haqqında
sətirləri qələmə alarkən lazım olacağını
bilmirdik.
"Əziz və
mehriban oğul, Fikrət...", bu cür müraciətlə
qələmə alınmış bir məktubun təəssüratındayıq.
Ata məktubudur, oğula yazılıb. Səliqəli, narın
xətlə dəftər vərəqinin hər iki üzündəki
sətirlərdə ata məhəbbəti sənədləşib:
"...Fikrət,
qiyabi institutun xəttilə Salyana gedib
qayıdandan sonra sənə pul göndərəcəyəm...
Fikrət, bir xahişim var: siqareti burax. Özünə
qarşı tələbkar ol. Əxlaqi saflığını qoru.
İnsanlarla tanışlıqda ehtiyatlı ol". 1952-ci
ilin 12 fevralında qələmə alınmış məktub iki
baxımdan maraq doğurur. Bir tərəfdən, Əhməd
Yusif oğlunu ata kimi duymaqda dəyərlidir.
O, hərbi
xidmətdə olan oğluna özünə qarşı tələbkar
olmasını tövsiyə edir, insanlarla münasibətdə
ehtiyatlı ol, - deyə xəbərdarlığını bildirir.
Professor
Fikrət Seyidovla söhbətdən: "...Atamın qəribə,
qeyri-adi səliqə-sahmanı vardı. Eyni yolla, eyni
yerlərdən keçməklə işə gedər, eyni vaxtda yemək
yeyərdi. Evə gələndən sonra da işləməkdən
yorulmazdı. Deyərdi ki, bu xüsusiyyətləri
Firudin bəydən götürüb...
Bir xasiyyəti
vardı: qapıdan içəri girən kimi dəhlizdə stul
qoydurub əyləşərdi. Yıxılandan sonra hərəkətləri
ağırlaşmışdı. Hamı ilə söhbətləşər, hal-əhval
tutardı. Anam həmişə mətbəxdə olardı. Atam onun
kef-halını soruşandan sonra gün ərzində baş
verən hadisələrdən söhbət açar, elə bil bir növ
gördüyü işlər barədə ömür-gün yoldaşına hesabat
verərdi. Düzü, bu hərəkəti qardaşım İsmayıla da,
mənə də qəribə gələrdi. Bir dəfə İsmayıl onun bu
hərəkətinin səbəbini soruşdu. Anam Abuhəyat tibb
institutunun ikinci kursundan çıxıb özünü
ailəsinə həsr etmişdi. Atam onun ailəcanlılığını
yüksək qiymətləndirirdi.
-
Bilirsinizmi, - dedi. Ananız bütün günü evdə
qalıb ailənin qayğısını çəkir. Çöldən, dünya
hadisələrindən xəbərsiz olur. Halbuki o da başqa
qadınlar, analar kimi səhər gedib axşam qayıdar.
Onun fədakarlığı əvəzində mən mənəvi borcumdan
çıxıram. Qoy dünyadan bixəbər olmasın. İkinci
bir tərəfdən, qadınlar həyata həm ağılın, həm də
qəlbin gözü ilə baxırlar. Mən gördüyüm işlərə
onun münasibətilə sonradan özlüyümdə qiymət
verirəm. Aspirantlarımı onunla qiyabi də olsa
tanış edir, bir növ onları Abuhəyatla
doğmalaşdırıram... Bir də... Bir də ki, bu
hərəkətimlə mən sizə təlqin etmək istəyirəm ki,
ananız ancaq evdar qadın deyil, həm də atanızın
sirdaşı, məsləhətçisidir...
Anası haqqında
danışanda o boyda kişi uşaqlaşardı. Ana
məhəbbəti kimi ikinci bir qüdrətli qüvvə
tanımazdı.
Qəlbə
toxunmaqdan qaçardı, kimsəni incitməz, ədalətlə
iş görərdi. 50-ci illərin söhbətidir. İsmayıllı
rayonundan Tələt adlı bir tələbə oxuyurdu
institutda. Atam onun kasıblığından xəbərdar
idi. Tətildən tətilə, bayramlarda Tələt
Diyallıya qayıdanda atam mütləq onu yanına
çağırar, anasına hədiyyə, şey-şüy alıb pay
düzəldərdi. Görünür, özünün atasız böyüdüyü
illəri xatırlayardı, ana qayğısı ilə oxuduğu
seminariya dövrünü yada salardı. Aspirantlarına
əl tutmaqla kifayətlənməzdi, ailə qayğılarından
xilas olmaqda köməyini əsirgəməzdi.
Ömrünün
sonlarına yaxın kəndə daha çox meyillənmişdi.
Evi düzəltdirmişdi, səliqə-sahman yaradılmışdı.
- Gec-tez kəndə gələcəksiniz, - deyirdi. -
Torpağa elə bağlanmışdı ki...". Fikrət
müəllimin kövrək xatirəsi burada bitir. (Çox
təəssüf ki, İsmayıl müəllimin atası ilə bağlı
xatirələrini qələmə almağa nə ağrılarım, nə də
vaxt imkan verdi).
***
Elə kənddə də
əbədiyyətə qovuşub Əhməd Yusif oğlu Seyidov.
Bakıda evi-eşiyi, alim oğulları, qızları olan
ata-alim-baba nə üçün kəndə dönmək istəyirdi?
Bəlkə kəndin havası onu özünə çəkirdi? Yoxsa
şəhərin səs-küyündən bezikmişdi? Düzü, bu
sualları Fikrət Əhməd oğluna vermədik.
Kövrəkliyə dözmədik.
Doğma yurda
məhəbbətlə
1977-ci ilin
oktyabr ayının 31-i. 85 il əvvəl bu kənddə
Novruz bayramından on gün sonra bir ailəyə
sevinc gətirmiş Əhməd Yusif oğlu Seyidov
dünyasını dəyişdi. Bu da bir alın yazıymış. 31
mart - 31 oktyabr... Onda bir ailə sevinmişdi,
5-10 qohum-əqrəba gözaydınlığına gəlmişdi, bu
hadisədən olsa-olsa bir kənd əhli xəbər
tutmuşdu. Onda, bir payız günündəsə Əhməd
Seyidovun ölümündən bir respublika xəbər tutdu.
Bu ölüm xəbəri Tacikistan, Özbəkistan, Dağıstan,
Kabardin-Balkar, Abxaziya, Gürcüstan və Rusiyada
neçə-neçə insan-alim ürəyindən qopub gələn
sözlərlə qarşılandı: - Təəssüf. Böyük alim,
insan sıramızdan getdi. Azərbaycan pedaqoji
ictimaiyyəti böyük alim itirdi...
Müxtəlif
ünvanlı teleqramlar bir ünvana yön aldı.
***
Bir payız günü
idi... 85 il əvvəl Yusif Seyidovun qapısına
gözaydınlığı ilə beş-on nəfər gəlmişdi. Həmin
payız günüsə Əhməd Yusif oğlunu son mənzilə yola
salmaq üçün bir el yığılmışdı, Azərbaycanın
müxtəlif guşələrindən olan yüzlərlə insan böyük
alimə, müdrik insana, həqiqi müəllimə, humanist
və xeyirxah bir şəxsiyyətə sonuncu borcunu
vermək üçün Qazaxın Aslanbəyli kəndinə
yığışmışdı... Gur insan seli kənd yolu ilə
burulub qəbiristanlığa döndü. Orada - sükut və
hikmət səltənətində, köhnə qəbirlərdən birinin
ayaq tərəfində təzə məzar yeri görünürdü.
Ananın ayaqları altında az sonra kiçik təpə
yarandı. Ulu peyğəmbərin hikmətli kəlamı yada
düşür: "Cənnət ananın ayaqları altındadır".
Ömrünü ləyaqət
və şərəflə, xeyirxahlıq və müdrikliklə başa
vurmuş İNSAN arzusuna yetdi; ananın ayaqları
altında əbədiyyətə qovuşdu...
Axşam
düşürdü... İnsan axını geriyə döndü. Göydə üzü
cənuba doğru bir dəstə durna qatarı uçurdu.
Kimsə daş çevirmişdi, ya da nə hikmət idisə
durnalar Hacı Mahmud Əfəndi türbəsinin üstündə
dövrə vurub kövrək-kövrək qaqqıldaşıb, sonra da
üzü cənuba, Məkkəyə, Mədinəyə doğru uçdular.
Şamxəlil MƏMMƏDOV |
|
