|
Maqadana minlərlə azərbaycanlı sürgün olunub
(Əvvəli qəzetimizin 14 və 28 yanvar tarixli
nömrələrində)
Bu yerlərə
sürgün edilənlər 1-2 ildən çox yaşaya
bilməyiblər
Gedəcəyim
növbəti keçmiş düşərgə isə Maqadandan 500
kilometr aralı olan Seymcan qəsəbəsi
yaxınlığındakı Lazo və Kanyon-1 adlanan həbs
düşərgələrinin xarabalıqları olacaqdı.
Totalitar
rejiminin sürgün etdiyi insanları məhz Maqadanın
ən sərt havası olan Susuman, Neksikan, Yaqodnoe,
Seymcan və s. kimi yerlərinə aparmışlar. Maqadan
DİN arxivindən aldığım sorğu cavablarında belə
faktlara çox rast gəldim. Bu insanların çoxu
yalnız bir qış mövsümünü sağ qala bilmişdi. Yəni
bir ildən çox yaşaya bilməmişlər. Bu yerlərin
şaxtasından iş fəaliyyətini itirmiş insanlar
lazımsız işçı qüvvəsi olduğuna görə
güllələnmişlər. Bunlara misal olaraq iki fakt
göstəririk:
 Kuluyev
Şahsuvar Firidun oğlu 1905-ci il təvəllüdlü. Az.
SSR, Qubadlı rayonu, Amudux kəndi. 1938-ci il
aprelin 14-də Zaqafqaziya Hərbi Tribunalı
tərəfindən Az. SSR CM-in 21, 64, 70, 73
maddələrinə əsasən 10 il müddətinə azadlıqdan
məhrum edilmişdir.
Cəza müddətini
çəkmək üçün Maqadan vilayəti ərazisinə 9 dekabr
1938-ci ildə gəlmişdir. 16 aprel 1940-cı ildə
Maqadan xəstəxanasında vəfat etmişdir və s.
Şirinov Fərhad
Mustafa oğlu. Təvəllüdü 1905-ci il. Az. SSR,
Cəbrayıl rayonu, Dağtumas kəndi...
3 iyun 1939-cu
ildə cəza müddətini çəkmək üçün Maqadan vilayəti
ərazisinə gətirilmişdir. 24 noyabr 1940-cı ildə
Susuman rayonundakı Çkalov adına düşərgənin tibb
məntəqəsində vəfat etmişdir. Ölüm səbəbi: ürək
çatışmazlığı olub.
Arxivdən
aldığım cavablara əsasən deyə bilərəm ki,
Azərbaycanın aran rayonlarından buraya sürgün
edilənlərin 60-70 faizi bir, ya da iki il
yaşayıblar. Bu insanlar siyasi repressiyanın
qurbanları idi.
Azad olmuş
dustaqlardan Vətənə dönməyənləri də olurdu
XX əsrin
sonuncu onilliyində Susuman qəsəbəsinə şəhər
statusu verilib. 30-cu illərdə burada böyük
müvəqqəti saxlama həbsxanası və xeyli düşərgə
olub. Bu həbsxana və düşərgələr Çay-Uryax
düzənliyində kəşf olunmuş qızıl yataqlarında
işləmək üçün buranı ucuz işçi qüvvəsi ilə təmin
edirdi. Dustaqlar bu yerə "ölüm düzənliyi"
deyirmişlər. Susuman həm də böyük nəqliyyat
şosesinin və yol tikintisinin əsas dayaq nöqtəsi
idi. Belə ki, İndigirka çayı sahilində yerləşən
Üçt-Nərədən Aldan çayı sahilindəki Xandıqaya
qədər uzun bir məsafəyə yol çəkilməli idi. Bunun
üçün Stalinin göstərişi ilə "zərbəçi briqada"lar
yaradılmışdı. Hər 10 kilometrdən bir düşərgə
salınmaqla dustaqlar tikintidə işlədilirdilər.
Bu düşərgələrdə soyuqdan, acından və işin hədsiz
dərəcədə ağır olması səbəbindən adamlar kütləvi
şəkildə tələf olurdular. Bu gün həmin
"zona"lardan heç nə qalmayıb.
Susumandan 25
kilometr qərbə tərəf Neksikan qəsəbəsi
yerləşirdi və buradan 15 kilometr aralıda
düşərgələrin xəstəxanası vardı. Bu xəstəxanaya
xəstəlikdən, iş rejiminin dözülməzliyinin və
yaxud az qidalanmanın nəticəsində artıq əmək
qabiliyyətini itirərək "doxodyaqi" adlandırılan
dustaqlar göndərilirdi. Amma "müalicə" üçün
buraya göndərilənlər geriyə dönmürdülər.
Xatınnaxda, Berlaqda və s. olduğu kimi, bu
xəstəxananın da qəbiristanlığı olub. Burada da
əvvəlcədən hazırlanmış tranşeylər həmin
xəstəxanaya gətirilən dustaqların cəsədləri ilə
doldurulurdu. İndi bu qəbiristanlıqdan da
əsər-əlamət qalmayıb.
"Zona"ların və
məzarların kim tərəfindən, nə vaxt və nə üçün
sökülüb dağıdılması barədə də məlumat vermək
istəyirəm. Belə ki, Stalinin ölümündən sonra
verilən amnistiyaya əsasən dustaqların xeyli
hissəsi azad edilmişdi. 1956-cı ildə isə nəinki
Kalımda, bütün SSRİ ərazisində "QULAQ"ın
tabeliyində olan dustaqlara, xüsusilə də siyasi
dustaqlara bəraət verildi. Bununla da Kalım
ərazisindəki düşərgələr və həbsxanalar, demək
olar ki, xeyli boşaldı. Azad olmuş keçmiş
dustaqlar arasında Vətənə dönməyənlər də oldu.
Bu insanlar buradakı artellərdə işləyərək yenə
qızıl axtarışına başladılar. 1970-1980-ci
illərdə bu artellərə dağlıq ərazilərdə işləyən
güclü texnika göndərildi. Bununla da daha tez və
daha çox metal emalına başlandı. "Zona"lar
bulduzerlərlə dağıdıldı, burada vaxtilə
dustaqların gizlətdikləri qızıllar aşkar edildi.
Bu barədə
yazıçı Viktor Nikolayeviç Pavlov yazır: "Mən
Çay-Uryax adlanan çayın sahilində yerləşən böyük
qızıl emalı fabrikində oldum. Bu fabrikin
fəhlələri mənə danışdılar ki, bir dəfə gecə
növbəsindən sonra draqa (torpağı yuyaraq qızıl
aşkar edən texnika) irəlilədikcə arxada qoyduğu
qum təpəciklərində insan sümükləri və kəllələri
gördük. Sən demə, biz bütün gecəni hamı üçün
gizlin olan dustaq qəbirlərini sökərək
irəliləmişik..." (Stalinizm na Kalıme. str.118).
Ümumiyyətlə,
"zona"ların məhv edilməsinin bir neçə yolu var.
Yaşayış məntəqələrindən uzaqda olması ilə
əlaqədar kimin texnikası varsa, onlar gedib
keçmiş düşərgələrdəki barakları söküb, dəmirini
və taxtalarını gətirib istifadə edir və ya
satır. Buna isə bu gün "ərazinin təmizlənməsi"
deyirlər. Digər tərəfdən, Xalq Daxili İşlər
Komissarlığı nəzdində olan məşhur "Dalstroy"
trestinin və "USTVİL"in (Şimal-Şərq Əmək-İslah
Düşərgələri İdarəsi) əməkdaşları Stalinin
ölümündən sonra yenə də istehsalata rəhbərlik
etmiş, sovet və partiya orqanlarında yüksək
vəzifələri tutmuşlar. Aydın məsələdir ki, onlar
düşərgələrdə törətdikləri cinayətlərin üstünü
örtməyə çalışırdılar. Ona görə də bu vandalizmə
göz yuman yerli hakimiyyət həbsxana və
düşərgələrin məhv edilməsində çox maraqlı idi.
Elə bu gün də burada o zamanlar baş verənləri
haqlı, lazımi və qanuni hesab edənlər var.
Zıryanka
qəsəbəsini də dustaqlar tikiblər
 Zıryanka
qəsəbəsi də bir çox qəsəbələr kimi, Kalım
çayının sahilləri boyunca salınmış düşərgələrdən
biri idi. Hələ "Dalstroy"un var gücü ilə
işlədiyi dövrdə bura çay gəmiçiliyinin kiçik bir
limanı olub. Odunla işləyən gəmilər buradakı
mədənlərə lazım olan hər şeyi-texnika, geyim,
qida məhsulları və əlbəttə, ucuz işçi qüvvəsi
olan dustaqları daşıyırdılar. Ust-Srednekandan
başlayaraq Kalım çayı boyunca hər 10 kilometrdən
bir buraya göndərilmiş dustaqlardan ibarət kiçik
düşərgələr fəaliyyət göstərirdi. Bu düşərgələrin
məqsədi çay boyunca hərəkət edən gəmiləri odunla
təchiz etməkdən ibarət idi. Kalım çayı gəmiçilik
idarəsinin baş iqamətgahı da elə
burada-Zıryankada yerləşirdi. İdarənin rəisi isə
admiral olub. Əgər kiçik düşərgələrin hansısa
lazım olduğu qədər odun verməsəydi, bu admiral
heç kimdən və heç nədən çəkinmədən həmin
düşərgənin dustaqlarının hər on və ya hər beş
nəfərindən birinin güllələnməsinə əmr vermək
gücünə malik idi. Sonra onların ölüm aktlarında
hansısa bir xəstəliyin adı yazılır, güllələnmiş
dustağın vəfatı barədə qohumlarına bir "qara
kağız" göndərilirdi. Sovet rejimində Beriyanın
rəhbərlik etdiyi "QULAQ"ın (Düşərgələr üzrə
Dövlət idarəsi) daxili qanunları belə idi.
Ümumiyyətlə, buradakı idarə rəhbərləri
külli-ixtiyar sahibləri imiş.
O zaman
Zıryankadan 63 kilometrlik məsafədə geoloqlar
kömür yataqları kəşf ediblər. Oraya xeyli dustaq
göndərilib və yeni bir düşərgə yaranıbdır. Bura
yeraltı mədən oldugundan dustaqlar kömürü əl
arabası ilə daşıyırlarmış. Bu gün də burada
kömür, az miqdarda olsa da, hasil edilir, amma
müasir texnika ilə.
...Səyahətə
çıxdıgım gəminin göyərtəsində əyləşib hər iki
sahilə heyranlıqla baxırdım. Çılpaq və sərt
qayaları əhatə etmiş yaşıllıqlar göz
oxşayırdı.İnanmaq olmur ki, bu yerlərdə ilin
doqquz ayı şaxtanın sazagı mənfi 40, 50, bəzən
də 60 dərəcəyə çatır.Bu yerlərin yaşıl təbiəti,
həqiqətən, heyranedicidir. Bələdçim mənə o zaman
Kalım çayı sahillərində salınmış düşərgələrin
yerini göstərirdi.Yerini ona görə deyirəm ki, bu
günə o düşərgələrdən heç nə saxlanılmayıbdır.
Zıryanka
qəsəbəsi ilə üz-üzə, Kalım çayının sağ sahilində
daha bir qəsəbənin xarabalıqları var. Bu qəsəbə
də dustaqlar tərəfindən tikilmişdi.Sonradan
onlar burada yaşamaq məcburiyyətində
qalıblar.Qəsəbə xüsusi köçürülənlərin qəsəbəsi
idi.Yəni həbs müddəti başa çatanda azad edilən,
lakin bu vilayətdən çıxması qadağan olunan
dustaqların qəsəbəsi. Belə dustaqların harada
yaşamasını rəhbərlik təyin edirdi. Maqadandan
500 kilometr məsafədə yerləşən Seymcan,
Yaqodnoye və s. qəsəbələr kimi, Zıryankada yayda
isti olur. Dustaqlar kartof və kələm
əkib-becərərək burada kənd təsərrüfatını inkişaf
etdiriblər. İstixanalar tikərək pomidor və xiyar
da yetişdiriblər. Beləliklə, bu qəsəbə yaxın
qəsəbələri, hətta bəzən düşərgələri də tərəvəzlə
təmin edirmiş. Stalinin ölümündən sonra
amnistiya fərmanı bu insanlara tam azadlıq verdi
(qatı cinayətkarlardan başqa). Onların bəziləri
öz vətənlərinə, bəziləri qismən böyük
qəsəbələrə, bəziləri də Maqadana köçdülər.
Beləliklə, qəsəbə tamamilə boşaldı. Sonra yerli
hakimiyyətin burada kənd təsərrüfatını bərpa
etmək cəhdi baş tutmadı. Qəsəbədən bu günümüzə
yalnız uçuq-sökük yaşayış evləri və leysan
yağışlarının torpağını yuyub hamarladığı
qəbiristanlıq qalmışdır. Bu torpağın altında isə
o zaman siyasi baxışı başqa olan sovet
vətəndaşlarının qalıqları çürüməkdədir. Bu
insanlar, sadəcə olaraq, qəddar rejimin "QULAQ"
adlı dəyirmanından sağ çıxmayanlardır.
Keçmiş
dustaqların bəziləri isə, sadəcə olaraq, Kalımın
sağ sahilindən sol sahilinə keçərək Zıryanka
qəsəbəsində məskunlaşmış, ailə qurmuş və
həmişəlik burada yaşamışlar. Bu sadə Şimal
adamlarına məni çox mehribanlıqla
qarşıladıqlarına görə minnətdarlığımı
bildirirəm.
"Vaskovun
evi"
1935-ci ildə
Maqadanda ilk daş binaların tikintisinə
başlanıldı. Bunlar poçtun binası, sərhəd
qoşunlarına məxsus bina və 1 nömrəli həbsxana
idi. Həmin həbsxana binası tarixin yaddaşına
onun ilk rəisinin adı ilə "Vaskovun evi" kimi
həkk olunub. Bu, zirzəmisində neçə-neçə insanın
əzab verilərək güllələndiyi həmin məşhur
həbsxana idi.
Keçmiş Maqadan
dustaqlarından olan rəssam N.Biletovun düşərgə
xatirələrindən:
"...Bir gün
bizim "47-ci kilometr" adlanan düşərgəyə çox da
böyük olmayan "NKVD" dəstəsi gəldi. Onlar bizə
nəzarət edən əsgərləri də, gözətçi "vışka"sında
duran əsgərləri də öz adamları ilə əvəz etdilər.
Düşərgə rəisini də harasa göndərdilər. Ertəsi
gün bizi işə aparmadılar. Bu gözlənilməz
istirahətə çox sevindik, nəhayət ki, paltar və
çəkmələrimizi yaxşıca qurudacağıq. Amma
sevincimiz çox çəkmədi. Gecə bizi sanki həyəcan
siqnalı varmış kimi ayağa qaldırıb baraklardan
həyətə qovdular (təxminən min nəfərə yaxın
idik). Cərgəyə düzüb sıra ilə saydılar, sonra
isə hər on nəfərdən birini ayrıca cərgəyə
düzdülər. Bu bəxti gətirməyənləri guya
yaponların tərəfinə keçmək üçün silahlı üsyan
hazırladıqlarına görə təqsirli bilib apardılar.
Elə həmin gecə onların hamısını düşərgənin
kənarında güllələdilər. O gündən düşərgənin
idarəsi əsl zindana çevrildi. Heç nə başa düşmək
olmurdu. İstənilən vaxt gəlib kimisə
aparırdılar-ağqvardiyaçıları, Vətəndaş
müharibəsi qəhrəmanlarını, partiyaçıları, din
xadimlərini, kolxoz və sovxoz direktorlarını,
kimi olsa. Onlar bir daha baraka qayıtmırdılar.
Düşərgə idarəsindən isə gecə-gündüz dəhşətli
fəryad səsləri gəlirdi. Sanki orada insan dərisi
soyurdular...".
(Ardı var)
Binnət ƏSGƏROV |
