|
Mütəxəssislər onu insanın təbabət və
biologiyadakı fəaliyyətinin mənəvi tərəfləri
haqqında elm adlandırırlar
 Vüqar
Qurban oğlu Məmmədov 1969-cu il oktyabrın 4-də
Bakı şəhərində anadan olub. 1986-cı ildə Bakı
şəhərindəki 42 nömrəli orta məktəbi qızıl
medalla, 1992-ci ildə Azərbaycan Tibb
Universitetini fərqlənmə diplomu ilə bitirib. 2
il həmin universitetin məhkəmə təbabəti
kafedrasında kliniki ordinaturada, 3 il isə
aspiranturada təhsil alaraq elmi tədqiqat işləri
aparıb. 1997-ci ildə məhkəmə təbabəti üzrə
namizədlik, 2004-cü ildə isə Rusiya
Federasiyasının paytaxtı Moskva şəhərindəki
Məhkəmə Tibbi Ekspertiza Mərkəzində doktorluq
dissertasiyaları müdafiə edib. Tibb elmləri
doktorudur. 2010-cu ildən Azərbaycan Tibb
Universiteti məhkəmə təbabəti kafedrasının
professoru vəzifəsində çalışır. V.Məmmədov eyni
zamanda 2004-cü ildə Bakı Dövlət Universitetinin
hüquq fakültəsini bitirərək ikinci ali təhsil
alıb. 1995-ci ildə Böyük Britaniyanın Dandi,
1998-ci ildə Şotlandiyanın Qlazqo
universitetlərində məhkəmə təbabəti üzrə,
2001-ci ildə isə ABŞ Dövlət Departamentinin
qrantı əsasında Vaşinqtonda Amerika
Universitetinin Transmilli Cinayətkarlıq və
Korrupsiya ilə Mübarizə Mərkəzində ixtisaslaşma
kursu keçib. 2010-cu ildə YUNESKO-nun Bioetika
kafedrasının Azərbaycan Bürosunun rəhbəri təyin
olunub. Ötən ilin mart ayından Azərbaycan Milli
Elmlər Akademiyası İnsan Hüquqları İnstitutunda
bioetika və tibbi hüquq şöbəsinin müdiridir.
Ümumdünya və Amerika Tibbi hüquq
assosiasiyalarının üzvüdür. Ailəlidir, 2 övladı
var.
Dünyada baş
verən güclü inkişaf prosesi, bu inkişafın
əsasını təşkil edən elmi-texniki tərəqqinin
getdikcə daha böyük vüsət alması, onun tətbiq
sahələrinin genişlənməsi yeni-yeni elm
sahələrinin yaranmasına və sürətli inkişaf
yoluna çıxmasına səbəb olur. Belə elm
sahələrindən biri də ötən əsrin 70-ci illərində
meydana gəlmiş və elə yarandığı vaxtdan da dünya
elmləri sırasında özünə vətəndaşlıq hüququ
qazanmış bioetikadır.
Yeni elm sahəsi hansı zərurətdən meydana gəlib,
tətbiq sahələrinə nələr daxildir, onun dünyada
və ölkəmizdə inkişafı, tətbiqi, tədrisi
vəziyyəti necədir?
 Əməkdaşımızın
ölkəmizdə bu elm sahəsi üzrə tanınmış
mütəxəssis, AMEA-nın İnsan Hüquqları
İnstitutunun Bioetika və tibbi hüquq şöbəsinin
müdiri, YUNESKO-nun Bioetika kafedrasının
Azərbaycan Bürosunun rəhbəri, Ümumdünya və
Amerika Tibbi hüquq assosiasiyalarının üzvü,
Azərbaycan Tibb Universitetinin Məhkəmə təbabəti
kafedrasının professoru Vüqar Məmmədovdan aldığı
və aşağıda oxuculara təqdim etdiyimiz
müsahibəsində həmin məsələlərə aydınlıq
gətirilir.
- Vüqar müəllim, istərdik öncə bioetika elmi
haqqında məlumat verəsiniz. Bu elm nə vaxt,
harada, hansı zərurətdən yaranıb?
- Bu gün
"bioetika" sözü alimlər, siyasətçilər,
ilahiyyatçılar, hüquqşünaslar və digər fəaliyyət
sahələrinin təmsilçiləri tərəfindən tez-tez
işlədilir. Bioetika biotibbi elmlərin tərəqqisi
və ən yeni texnologiyaların insanın gündəlik
həyatına tətbiqi ilə əlaqədar yaranan, etik,
tibbi, bioloji və hüquqi problemlərlə məşğul
olan elmlərarası tədqiqat sahəsidir. Bioetika
ənənəvi etikanın, hüquq, fəlsəfə və təbabətin
elementlərini özündə birləşdirir. Əksər
mütəxəssislər onu insanın təbabət və
biologiyadakı fəaliyyətinin mənəvi tərəfləri
haqqında elm hesab edirlər.
 Planetimizdə
bioetika və tibbi hüququn bərqərar olması yüksək
biotibbi texnologiyalar sahəsindəki inqilabi
nailiyyətlərlə şərtlənmişdir. XX əsrin 70-ci
illərinin əvvəllərində təbabətdə elmi-texniki
tərəqqinin nailiyyətlərini, transplantalogiya,
gen mühəndisliyi, reanimotologiya, rerroduktiv
texnologiyalar və s. sahələrdə yeni imkanları
qiymətləndirmək zəruriliyindən ABŞ-da yaranan
bioetika tezliklə həm tibb elminin, həm də tibbi
etikanın hüdudlarından kənara çıxdı. Tibbi hüquq
isə hüququn müstəqil sahəsi kimi formalaşmağa
başladı. Belə bir vəziyyətin yaranması biologiya
və təbabət sahəsində ən yeni ixtiraların təkcə
həyat və ölüm, norma və patologiya, xeyir və
şər haqqında təsəvvürlərimizi deyil, eləcə də
bütün bəşəriyyətin həyatının inkişaf
perspektivlərini dəyişməyə qadir olması ilə
şərtləndi. Müasir təbabətin sürətlə dəyişilməsi,
demək olar ki, bütün tibb aləminin qarşısında
bioetik və hüquqi problemlərin nəzərdən
keçirilməsinin və həllinin zəruriliyi məsələsini
qaldırdı və indi də qaldırmaqda davam edir.
Bioetikaya yeni reproduktiv texnologiyaların
(suni mayalandırma, surroqat analıq), insanlar
və heyvanlar üzərində eksperimentlərin
keçirilməsinin, evtanaziyanın etik və hüquqi
problemlərini, ölməkdə olan xəstələrə münasibət,
vaksinləşdirmə və QİÇS, genetika,
transplantologiya, təbabətdə ədalət, insanın
klonlaşdırılması, kötük hüceyrələri ilə
manipulyasiya, həkimlər və biznesin qarşılıqlı
münasibəti problemlərini aid edirlər.
"Bioetika"
termini ilk dəfə 1969-cu ildə Amerika həkimi
Van Rensseler Potter tərəfindən "Bioetika:
gələcəyə körpü" kitabında müasir dünyada
bəşəriyyətin yaşamasına potensial təhlükə ilə
bağlı etik problemləri ifadə etmək üçün
işlədilib.
Dar mənada
bioetika anlayışı həkim və pasiyentin qarşılıqlı
fəaliyyətinin bütün etik problemlərini ifadə
edir. Bu planda "bioetika" termini tibbi
etikanın bütün məzmununu, Ümumdünya Tibb
Assosiasiyası 3-cü Baş Assambleyasının 1949-cu
ildə Londonda qəbul etdiyi və 1968-ci ildə
Sidneydə, 1983-cü ildə Venesiyada əlavələr
etdiyi Beynəlxalq Kodeksi özündə birləşdirir.
- Bu elm sahəsinin inkişafı, yayılması, tədrisi
sahəsində son illər dünyada nə kimi işlər
görülüb, hansı addımlar atılıb?
- Bioetika və
tibbi hüquq sürətlə inkişaf etməkdə olan elm
sahələrinin bütün xüsusiyyətlərinə malikdir.
Nüfuzlu beynəlxalq konfransların fəaliyyəti bu
elmlərin problemlərinə həsr olunur, bir sıra
ixtisaslaşdırılmış jurnallar nəşr edilir, çoxlu
sayda kitab və dərsliklər işıq üzü görür, milli
və beynəlxalq bioetik təşkilatlar yaradılır.
Bioetika yeni sosial institutlar - etik
komitələr formalaşdıraraq öz elmi fəaliyyətini
də dəyişdirir. Biotibbi etika üzrə xüsusi komitə
və komissiyalar həm milli həkim
assosiasiyalarında, həm də Avropa Şurası,
YUNESKO, ÜST, ÜTA və s. kimi beynəlxalq
təşkilatların nəzdində təsis edilir.
1994-cü ilin
oktyabrında Cenevrədə Ümumdünya Səhiyyə
Təşkilatının bioetikanın təlim olunması
məsələləri üzrə IV Konfransı keçirilib. Tədbir
iştirakçıları yekdilliklə qeyd ediblər ki,
bioetikanın tədrisi tibbi təhsilin ayrılmaz
hissəsi olmalıdır, bu, bütün tədris prosesi və
diplomdan sonrakı təhsil boyu məcburi və
fasiləsiz şəkildə həyata keçirilməlidir. Bu
məqsədlə bütün tibb məktəblərində hökmən
bioetika və tibbi hüquq kafedrası və lazımi
sayda müəllimlər olmalıdır.
1996-cı ildə
Avropa Şurası tərəfindən "İnsan hüquqları və
biotəbabət haqqında" Konvensiya qəbul edilib.
Konvensiyanın qüvvəyə minməsi ilə bioetikanın
prinsip və müddəaları Azərbaycan da daxil
olmaqla, Avropa Şurasının üzvü olan ölkələrdə
qanun qüvvəsinə minib. Bioetik və tibbi hüquq
təkcə Şimali Amerika və Avropanın deyil,
həmçinin Asiya, Afrika və Latın Amerikasının
əksər ölkələrinin ali və tibbi təhsil
müəssisələrində məcburi fənn kimi tədris edilir.
YUNESKO-da
1993-cü ildə yaradılmış Bioetika proqramı
təşkilatın 2002-ci ildən etibarən əsas
prioritetlərdən birinə çevrilmişdir. Təşkilatın
2 məşvərət orqanı yaradılıb - Bioetika üzrə
Beynəlxalq Komitə və Bioetika üzrə
Hökumətlərarası Komitə. 2005-ci ilin oktyabr
ayında YUNESKO-nun 33-cü Baş Assambleyasında 191
ölkə "Bioetika və İnsan Hüquqları üzrə Ümumi
Bəyannaməni" qəbul edib. Bəyannamənin 23-cü
maddəsi: "Bioetika sahəsində təhsil, peşə
hazırlığı və informasiya" adlanır və bu cür
ifadə olunur: A."....dövlətlər bioetika
sahəsində təhsilin və peşə hazırlığının
dəstəyinə səylər göstərməli, bu sahədə
biliklərin və məlumatların yayılmasını təqdir
etməlidirlər...."B. "...bu səylərdə iştirak edən
beynəlxalq, regional və milli qeyri-hökumət
təşkilatlarının iştirakını dövlətlər
dəstəkləməlidir....". Bəyannamə haqda məlumatın
dünyada geniş yayılması üçün YUNESKO bioetika
sahəsində tədris proqramı işləyib hazırlayıb.
Proqram məzmunu bioetika sahəsində elə
prinsiplər əsasında qurulmuşdur ki, bu
prinsipləri YUNESKO universal kimi qəbul edib və
onlar heç bir milli, dini, irqi, siyasi,
iqtisadi, sosial, mədəni fərqliliklərdən asılı
deyil.
- Bioetika elmi və onun ali məktəblərdə tədrisi
ilə bağlı ölkəmizdə vəziyyət necədir?
- Bioetika və
tibbi hüquq dünyada çox yüksək sürətlə inkişaf
edən ən müasir elm sahələrindən biridirlər. Son
illər yeni texnologiyalar, biotexnologiyaların,
gen mühəndisliyinin və tibbin sürətli inkişafı
nəticəsində çoxsaylı etik və hüquqi boşluqlar
yaranmışdır. Bunu bu gün bütün dünya alimləri,
siyasətçilər, YUNESKO-nun və digər beynəlxalq
təşkilatların mütəxəssisləri etiraf edir.
2010-cu ilin avqust ayında Zaqreb şəhərində
Dünya Tibbi Hüquq Assosiasiyasının son 18-ci
Konqresinin açılışında Xorvatiyanın prezidenti,
cənab İvo Cosipoviç demişdir ki, "Tibbi hüquq və
bioetikanin sürətlə inkişaf etməsi demokratik
ölkələri səciyyələndirən cəhətdir". Bu fikirlə
razılaşmamaq mümkün deyil. Odur ki, demokratik
Azərbaycanın qurulması üçün bu elmlərin
inkişafına xüsusi diqqət verilməlidir.
Dövlətimizin
başçısı, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
cənab İlham Əliyevin, eləcə də Heydər Əliyev
Fondunun prezidenti, YUNESKO-nun və İSESKO-nun
xoşməramlı səfiri, millət vəkili Mehriban xanım
Əliyevanın səhiyyəyə və təbabətə ciddi diqqət
ayırdıqları bir şəraitdə, Səhiyyə Nazirliyinin
rəhbərliyi altında əhaliyə göstərilən
müalicə-profilaktik xidmətlərin
təkmilləşdirilməsi istiqamətində əhəmiyyətli
işlərin görüldüyü bir vaxtda tibbi hüquq və
bioetika sahəsində olan boşluqların aradan
qaldırılması, görülən böyük işlərin nəticəsiz
qalmaması üçün hüquqi və etik normaların
inkişafına da lazımi diqqət yetirmək gərəkdir.
YUNESKO-nun və
MDB ölkələrinin Parlamentlərarası
Assambleyasının sənədlərindən aydın görünür ki,
ölkəmizdə hazırda bioetika arzuolunan səviyyədə
deyildir.
Tibbi hüquq
sahəsində isə ümumiyyətlə heç bir ciddi işin
aparılmamasını etiraf etməliyik. Bu elm
istiqamətlərinin nə Azərbaycan Milli Elmlər
Akademiyasında, nə Azərbaycan Respublikası
Prezidenti yanında Ali Attestasiya
Komissiyasında ixtisas şifrləri var, nə də bu
sahədə ixtisaslaşmış azərbaycanlı mütəxəssislər.
Hazırda bioetikanin və tibbi hüququn tədrisi
yalnız Azərbaycan Tibb Universitetində təşkil
olunub. Lakin o, dövlət tibbi təhsil
standartlarına daxil edilmədiyindən əsasən
kafedralararası xarakter daşıyır. Bu sahədə
respublikamızda ixtisaslaşmış mütəxəssislər
olmadığından bu fənlərin tədrisini digər ixtisas
sahibləri aparır. Heç bir digər ali və orta
təhsil ocağında, o cümlədən Ə.Əliyev adına
Azərbaycan Dövlət Həkimləri Təkmilləşdirmə
İnstitutunda, tibb kolleclərində, Bakı Dövlət
Universitetinin hüquq, biologiya, sosiologiya,
jurnalistika, psixologiya fakültələrində
bioetika fənni tədris olunmur.
Azərbaycan
xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev demişdir
ki, "Həkim üçün....ən əsas keyfiyyət yüksək
mənəviyyatdır". Bunun üçün də həkimlər, tibb
işçiləri bioetika və tibbi hüququ yaxşı
mənimsəməlidirlər. Səhiyyə, tibb,
biotexnologiyalar bu gün hər bir vətəndaşın
gündəlik həyatında böyük əhəmiyyət kəsb edən
sahələrdir. Lakin sürətlə inkişaf edən
transplantologiya, ekstrakorporal mayalanma və
reproduktiv texnologiyalar, cəmiyyətdə aktiv
müzakirə olunan evtanaziya, embrion statusu,
insan genomu, klonlaşdırma, donorlar və s.
məsələləri yalnız sadə insanları, həkim və tibb
işçilərini deyil, digər mütəxəssisləri,
siyasətçiləri, alimləri də bəzən məəttəl bir
vəziyyətə salır.
Bu sahələrdə
bir çox etik və hüquqi normaların hazırlanması
istiqamətində elmi tədqiqatların və
araşdırmaların aparılmasında digər ölkələrə
nisbətən xeyli gecikmişik. Xəstə hüquqları,
məlumatlandırılmış razılıq, ölüm hallarının
araşdırılmasına yanaşmalar, həkimlərin əczaçılıq
biznesi ilə əlaqələrinin etik və hüquqi
tərəfləri sahələrində ölkəmizdə hələ heç bir
ciddi elmi araşdırma və yaxud tədqiqat
aparılmamışdır.
Bu gün hüquq
fakültəsinin tələbələri hansı hərəkətin hüquqi,
hansının hüquqa zidd olmasını öyrənir. Lakin
onların gələcəkdə hansı hərəkətin doğru
olub-olmamasını düzgün qiymətləndirməsi,
mürəkkəb etik dilemmalar zamanı doğru qərarlar
verməsi üçün bioetika sahəsində müasir
proqramlar əsasında tədris aparılmalıdır.
Hüquqşünaslar vətəndaşlarımızın həyat hüququ,
sağlamlıq hüququ kimi vacib konstitusional insan
hüquqlarının müdafiəsi üçün tibbi hüquq fənnini
yaxşı öyrənməlidirlər.
Cəmiyyətimizin
düzgün istiqamətdə inkişaf etməsi üçün belə
fənlərin tədrisi formal xarakterli yox,
interaktiv şəkildə, müasir tədris
vasitələrindən, real həyatdan gətirilmiş
misallardan istifadə edilməklə aparılmalıdır.
İnkişaf etmiş
demokratik dövlətlərdən fərqli olaraq, MDB-nin
heç bir ölkəsində, eləcə də Azərbaycanda bu gün
mütəxəssislərin, o cümlədən, bioetika və tibbi
hüquq üzrə elmlər namizədlərinin və
doktorlarının hazırlanması prosesi gerçəkləşmir.
"Elmi işçilərin ixtisaslarının siyahısı"nda bu
ixtisasın adı olmadığından bioetik problemlərə
toxunan dissertasiyalar MDB-nin müxtəlif
ölkələrində ayrı-ayrı ixtisasların şifri
əsasında müdafiə edilir.
MDB
Dövlətlərinin Parlamentlərarası Assambleyasının
"MDB ölkələrinin ali tibbi təhsil sistemində
bioetika tədrisinin vəziyyəti" üzrə 2009-cu il
iclasının sənədlərində qeyd edilir ki, "biotibbi
etika sahəsində MDB həkimlərinin sistematik
təhsilinin olmaması onların imicinə beynəlxalq
tibbi ictimaiyyət gözündə neqativ təsir
göstərir, onları bu sahədə daha hazırlıqlı
xarici həmkarları yanında əlverişsiz vəziyyətə
salır (xüsusilə də birgə elmi əməkdaşlıq
proqramlarının tərtibi zamanı), diplomların
konvertasiyasında maneələr yaradır, milli
səhiyyə sistemlərində yeni münasibətlərin
formalaşmasına imkan vermir". MDB məkanında
bioetika yalnız 5 ölkədə dövlət təhsil
standartına daxil edilib. Bunlar Gürcüstan,
Moldova, Rusiya Federasiyası, Tacikistan və
Özbəkistandır. Odur ki, Parlamentlərarası
Assambleyanın 2009-cu ildəki son sənədində
Azərbaycan da daxil olmaqla bütün MDB ölkələri
bu qərara gəlmişlər ki, bioetika kursu həm
diplomaqədər, həm də diplomdansonrakı
mərhələlərdə tibbi təhsilin dövlət standartına
salınmalı, ali məktəblərdə bioetika və tibbi
hüquq kafedraları yaradılmalı, həmin fənlərin
ali məktəblərin yuxarı kurslarında vahid bir
blokda tədrisi təmin olunmalı, "Bioetika" elmi
ixtisası və müvafiq elmi şifri təsdiq edilməli,
bioetika və tibbi hüquq üzrə milli tədris
proqramları, tədris materialları və
vəsaitlərinin hazırlanması istiqamətində bütün
lazımi tədbirlər görülməlidir.
- Bəs yaxın gələcəkdə bu sahədə vəziyyət
dəyişilə bilərmi? Bunun üçün hansısa işlər
görülürmü?
- Bununla
əlaqədar olaraq, hazırda YUNESKO-nun Bioetika
kafedrasının Azərbaycan Bürosunun dəstəyi ilə
AMEA İnsan Hüquqları İnstitutunda biz
Azərbaycanda bioetika və tibbi hüququn inkişafı,
tibbi və hüquqi təhsil müəssisələrinin tədris
planlarına bioetika və tibbi hüquq fənlərinin
daxil edilməsi, bu fənlər üzrə yeni elmi
ixtisasların yaradılması və elmi şifrlərin
qeydiyyatdan keçirilməsi istiqamətində layihə
üzərində işə başlamışıq. Layihə Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti yanında Elmin
Dəstəklənməsi Fonduna təqdim olunmuşdur.
Büromuz
YUNESKO-nun Bioetika kafedrası, qurumun
Azərbaycandakı daimi nümayəndəliyi, Azərbaycanda
Milli Komitəsi, Moskva Bürosu, Dünya Tibbi Hüquq
Assosiasiyası ilə sıx əməkdaşlıq edir. Artıq
bioetika və tibbi hüquq fənlərinin müxtəlif
fakültələrdə tədrisi üçün nəzərdə tutulmuş
kurikulumlar əldə edilib və Azərbaycan dilinə
tərcüməsinə başlanıb. Təhsil və Səhiyyə
nazirlikləri, ali və orta ixtisas məktəblərin
rəhbərliyi ilə sıx əməkdaşlıq qurmaq istəyirik.
Ali məktəblərin birində "Bioetika və tibbi
hüquq" mərkəzinin və ya kafedrasının yaradılması
da məqsədlərdən biridir.
Bu fənlərin
respublikamızda tədrisinin bugünkü vəziyyəti
hərtərəfli təhlil olunub, onların ali
məktəblərin tədris proqramlarına daxil
edilməsinin prinsipləri işlənilib hazırlanacaq.
Bu cür yanaşma YUNESKO-nun 19 oktyabr 2005-ci
ildə Parisdə keçirilən 33-cü Sessiyasının Baş
Assambleyasında bioetika və insan hüquqları
üzrə qəbul edilmiş Ümumi Bəyannamə siyasətinə və
MDB ölkələrinin Parlamentlərarası
Assambleyasının 2009-cu il qətnamələrinə
uyğundur. Bioetika və tibbi hüquq fənlərinin
Azərbaycanın təhsil sisteminə tətbiq edilməsinin
yolları və prinsipləri Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 4 may
2009-cu il tarixdə imzaladığı "Azərbaycan
Respublikasında 2009-2015-ci illərdə elmin
inkişafı üzrə Milli Strategiya"dan, "Təhsil
qanunu"ndan irəli gələn vəzifələrlə
uzlaşdırılmışdır. Gələcəkdə bu fənlər tibb,
hüquq, fəlsəfə, sosiologiya, psixologiya,
jurnalistika, biologiya, kənd təsərrüfatı və
texnologiyalar üzrə respublikamızın bütün ali və
orta ixtisas məktəblərində tədris olunmalıdır.
Ali və orta ixtisas məktəblərində dərs deyə
biləcək müəllimlər üçün treyning və seminarlar
təşkil olunmalı, iştirakçılar lazım olan
materiallar və informasiyalarla təmin
edilməlidir. Qarşıya qoyulan məsələlərin həlli
üçün müasir təhsil metodlarından, bu sahədə
mövcud beynəlxalq təcrübədən, dünyada tanınmış
aparıcı xarici ekspertlərin köməyindən istifadə
olunmalıdır.
- Reallaşdırmaq istədiyiniz layihədən nə kimi
praktik əhəmiyyət gözlənilir?
- Onun ən
böyük əhəmiyyəti bu olacaq ki, bioetika və tibbi
hüquq elm sahələrinin tədrisi respublikamızın
təhsilinin beynəlxalq təhsil sistemlərinə
inteqrasiyasına dəyərli töhfə olacaq. Yaxın bir
zamanda "Bioetika və tibbi hüquq" elmi ixtisasın
və müvafiq elmi şifrin rəsmi qeydiyyatını
gözləyirik. Bu haqda təkliflərimizi artıq bir
neçə aydır müvafiq dövlət təşkilatlarına
göndərmişik. Onlar müsbət həll olunduğu halda
bioetika və tibbi hüquq sahəsində mütəxəssislər
hazırlanacaq. Layihənin gedişi və nəticələri
kütləvi informasiya vasitələrində
işıqlandırıldığı üçün ictimaiyyətin müasir
bioetik problemlər (həyat və ölüm, transgen
məhsullar, xəstələrin hüquqları, süni mayalanma,
məlumatlandırılmış razılıq və s.) haqda
maarifləndirilməsi aparılacaq.
- İllərlə etika ali məktəblərdə tədris olunur.
Həmin fənlə hazırda tədrisinə səy göstərilən
bioetika arasında nə kimi fərq var?
- Bioetika
tibbi etika ilə qarışdırılmamalıdır. Bu gün
həqiqətən də Tibb Universitetində tibbi etika
tədris olunur. Lakin bioetika tibbi etikanı da
əhatə etməklə daha geniş anlayışdır. Bunlar
arasında bir sıra fərqlər vardır. Birincisi, bu
gün bəşəriyyətin qarşısında duran problemləri
təkcə həkimlər yox, artıq filosoflar,
hüquqşünaslar, ilahiyyatçılar, psixoloqlar,
politoloqlar, siyasətçilər və digər
mütəxəssislər də tədqiq edirlər. Məsələn,
modifikasiya olunmuş məhsullar tək bioloqların,
həkimlərin problemi deyil. O həm də
siyasətçilərin problemidir, yəni o problem artıq
ictimai-siyasi məna kəsb etmişdir. Ona görə
əgər əsrlər, minilliklər boyu həyat problemləri
ilə, xüsusən də insanların həyatı ilə məşğul
olan yeganə elm təbabət olubsa, hazırda bu
sahədə çoxlu sayda elm və peşələr vardır.
İkinci
prinsipial fərq budur ki, bioetika akademik və
maarifçi fəaliyyət sahəsidir. Artıq bir çox
ölkələrdə uşaq bağçalarından, məktəblər və
liseylərdən başlayaraq universitetlərə qədər
müxtəlif bioetik kurslar tədris edilir. 2000-ci
ildən etibarən, məsələn, qonşu Rusiyanın ali
tibb məktəblərində tibbi etika yox, bioetika
məcburi fənn kimi tədris edilməyə başlanıb.
Üçüncü fərq də
odur ki, bu, çox sürətlə inkişaf edən sosial bir
institutdur. Bununla BMT, YUNESKO, ÜST və s.
kimi beynəlxalq təşkilatlar, dövlət və müvafiq
peşə təşkilatları məşğuldur.
Bioetika
müəyyən baxımdan səhiyyə sahəsində insan
hüquqlarının qorunması hərəkatının bir
hissəsidir. Bunları nəzərə alaraq bioetikanı
tibbi etika ilə qarışdırmaq düzgün olmaz. Bir
daha vurğulamaq istəyirəm ki, bioetika tibbi
etikadan daha geniş bir sahədir.
- İrəlidə qeyd etdiniz ki, bu sahədə ölkəmizdə
kifayət qədər mütəxəssis yoxdur. Xüsusən də
bioetikanı tədris etmək üçün. Tutaq ki, sabahdan
bütün kolleclərdə, ali məktəblərdə bu fənn
keçildi, onu kim tədris edəcək?
- Hazırda
ölkəmizdə belə mütəxəssislər yoxdur. Ona görə də
təhsil naziri cənab Misir Mərdanovla bu
yaxınlardakı görüşümüzdə bu məsələni müzakirə
etdik. Qeyd olundu ki, ilk mərhələdə pilot
olaraq ali məktəblərin birində ya mərkəz, ya
kurs, ya da kafedra şəklində bir qurumun,
strukturun yaradılması və kurs keçildikdən sonra
gələn illərdən etibarən bu ixtisas üzrə
magistraturanın açılması, elmi şifrin, elmi
ixtisasın olduğu halda isə bu sahə üzrə ali
dərəcəli mütəxəssislərin, yəni elmlər namizədi
və s. hazırlanması həyata keçirilə bilər.
- Vüqar müəllim, siz ölkəmizdə bioetika
məsələləri ilə yaxından məşğul olan, bu sahədə
layihələr tərtib edib həyata keçirilməsinə səy
göstərən bir mütəxəssis, YUNESKO-nun Bioetika
kafedrasının Azərbaycan Bürosunun rəhbəri kimi,
yəqin bu elmin inkişafını izləyir, onunla bağlı
keçirilən beynəlxalq tədbirlərdə iştirak
edirsiniz?
- Təbii ki.
2010-cu ildə YUNESKO-nun Bioetika kafedrasının,
İnsan Hüquqları Forumunun, tibbi hüquq
təşkilatlarının keçirdiyi beynəlxalq
konfranslarda Azərbaycanı təmsil etmişik. O
cümlədən sonuncu dəfə Ümumdünya Tibbi Hüquq
Assosiasiyasının (World Association of Medical
Law, WAML) üzvü olaraq 2010-cu il avqustun 8-dən
12-nə qədər Zaqreb şəhərində (Xorvatiya)
Assosiasiyanın XVIII Konqresində iştirak
etmişəm. Assosiasiyanın konqresləri iki ildən
bir təşkil edilir və dünyanın hüquq, tibb və
etika sahəsində aparıcı mütəxəssislərini
toplayır. Konqresin açılış mərasimində
Xorvatiyanın prezidenti, Zaqreb şəhərinin meri,
səhiyyə, ədliyyə nazirləri, təxminən 60 min
tələbənin təhsil aldığı Zaqreb Universitetinin
rektoru iştirak edirdilər. Xorvatiyanın
Prezidenti İvo Cosipoviç təbrik nitqində çox
haqlı olaraq qeyd etdi ki, "İnsan hüquqlarını
müdafiə etmək məqsədilə tibbi hüququn intensiv
inkişafı hazırda bütün demokratik dövlətlərin
səciyyəvi xüsusiyyətidir. Ölkədə tibbi hüququn
inkişaf dərəcəsi cəmiyyətin tərəqqisinin və
demokratikliyinin göstəricisinə çevrilmişdir".
Konqresə təqdim olunmuş 486 məruzənin
əksəriyyəti insan hüquqları, pasiyentin
hüquqlarının müdafiəsi, həkimlərin və tibbi
heyətin hüquqları, məlumatlandırılmış razılıq
məsələlərinə həsr olunmuşdu. Ayrı-ayrı
sessiyalar uşaq hüquqları, ruhi xəstələrin
hüquqları, QİÇS xəstələri, əlillərlə bağlı idi.
Bundan başqa, tibbi hüquq və ictimai səhiyyənin
digər aspektlərinə aid maraqlı iclaslar,
"dəyirmi masa"lar və sessiyalar da oldu.
Konqresin geniş iclasında Azərbaycan Milli
Elmlər Akademiyasının İnsan Hüquqları
İnstitutunda tədqiq etdiyimiz "MDB ölkələrinin
qida məhsulları üzrə milli qanunvericiliklərinin
genetik modifikasiya olunmuş məhsullara
münasibəti haqqında" elmi işimiz təqdim olundu.
Bu iş auditoriyanın böyük marağına səbəb oldu və
çoxlu sayda suallar doğurdu. Məruzədən sonra
Assosiasiyanın Baş Katibi, professor Roy Beran,
amerikalı professorlar Robert Uilbur və Con
Konomi, Çin Tibbi Hüquq Cəmiyyətinin sədri,
professor Vu Çenqfu və başqaları məsələ ilə
bağlı müsbət fikirlərini bildirdilər. Növbəti
gün institutumuz tibbi hüququn müxtəlif
məsələlərinə həsr olunmuş ingilis dilində daha
üç məruzə təqdim etdi. Bu məruzələr konqresin
rəhbərliyinin və iştirakçılarının diqqətini cəlb
etdi.
Konqresin
təşkilat komitəsi mənə "Tibbi hüquq və tibbi
araşdırmalar" və "Məlumatlandırılmış razılıq"
adlı iki mühüm elmi sessiyanın sədrliyini həvalə
etdi. Bu tədbirlərdə Böyük Britaniya, Fransa,
Belçika, Avstraliya, Çin, Yaponiya, Xorvatiyanın
və digər ölkələrin professorları çox maraqlı
məruzələrlə çıxış etdilər.
Bu cür
görüşlər, digər ölkələrdən olan həmkarlarımızla
olan söhbətlər, həmçinin müxtəlif sessiyalardakı
məruzələri dinləmək sayəsində hüquq və təbabətin
vəhdəti olan tibbi hüquq elminin nə qədər irəli
getdiyini, hazırda dünyada bu fənnin nə qədər
yeni istiqamətlərinin olduğunu xüsusi qeyd
etməyi lazım bilirik.
- Müsahibə üçün sağ olun.
Söhbətləşdi:
Yusif ƏLİYEV |
|
