|
Kamil mətnşünas, ədəbi əlaqələri öyrənən alim,
folklorşünas
 Həmid
Məmmədtağı oğlu Araslı 1909-cu il fevral ayının
23-də Gəncə şəhərində ziyalı ailəsində anadan
olmuşdur. Atası Məmmədtağı Ərəszadə dövrünün
tanınmış din xadimi, tərcüməçi və publisist idi.
Həmid Araslı atasını çox tez itirmiş, atalığının
himayəsində böyümüşdür. 1921-ci ildə Gəncədə
(Yelizavetpolda) açılmış seminariyaya daxil
olmuş, 5 il sonra buranı bitirib pedaqoji
fəaliyyətə başlamışdır. O, iki il Gəncəbasardakı
Nəbiağalı kəndində müəllim və məktəb direktoru
vəzifələrində çalışmışdır. 1928-ci ildə Bakıya
gələn H.Araslı Azərbaycan Dövlət Pedaqoji
İnstitutuna daxil olmuşdur. Təhsil illərində
filoloji bilik və məlumatını artıran gənc milli
ədəbiyyatımızı tədqiq etmək arzusu ilə
yaşamışdır. Elə bu niyyətlə də aspiranturaya
daxil olmuş, həm də assistent kimi kafedrada işə
götürülmüşdür. Gənc və istedadlı aspirantın
bilik və bacarığını, ərəb və fars dillərini
bilməsini nəzərə alaraq onu SSRİ Elmlər
Akademiyası Azərbaycan filialındakı elmi
kitabxananın şərqşünaslıq şöbəsinin müdiri
vəzifəsinə təyin etmişlər. Çalışdığı elmi-ədəbi
mühitin təsiri ilə Həmid Araslı Şərq
ədəbiyyatının bir qolu olan fars-tacik
ədəbiyyatını dərindən öyrənib, ədəbi mənbələri
tədqiq etmişdir. İkinci bir tərəfdən, türkdilli
xalqların folkloru və ədəbiyyatını mənimsəyib,
araşdırmalar aparmışdır. Aspiranturanı bitirən
(1935) Həmid Məmmədtağı oğlu ali məktəbdə ilk
dəfə olaraq orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixi kursunun əsasını qoymuşdur.
1943-cü ildə
"XIII-XVI əsrlərdə Azərbaycan ədəbiyyatı"
mövzusunda namizədlik dissertasiyasını müdafiə
etmişdir.
Əslində
H.Araslının orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı
ilə bağlı araşdırmaları aspirantura dövründən
başlamışdır.
1954-cü ildə
ədəbiyyatşünas alim "XVII-XVIII əsr Azərbaycan
ədəbiyyatı" adlı doktorluq dissertasiyası
müdafiə etmişdir.
Professor
Əliyar Səfərli Həmid Araslının bu əsəri haqqında
sonralar yazmışdır: "Doktorluq işi kimi yazılmış
bu kitab gerçəkdən yeni bir ədəbiyyat tarixidir.
İki əsrin ədəbi irsinin peşəkar bir ədəbiyyat
tarixi mütəxəssisi kimi araşdırılması da yenə bu
böyük alimin tarixi xidmətlərindəndir".
 "XIII-XVI
əsrlərdə Azərbaycan ədəbiyyatı" mövzusunda
namizədlik dissertasiyasında klassik irsimizin
Əvhədi, Əssar, Füzuli kimi görkəmli
nümayəndələrinin həyatına nəzər salınmış,
əsərlərinin tarixi-mədəni dəyəri, ideya-məzmun
məziyyətləri təhlil və təqdir olunmuşdur.
Tədqiqat əsərində bu və ya digər sənətkarın
yaradıcılığının orijinal cəhətləri araşdırıcı
fikir və mülahizələri əsasında
qiymətləndirilmişdir.
"XVII-XVIII
əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" monoqrafiyası
(1956) Həmid Araslının ən mühüm işlərindən biri
sayılır. Söz sənəti tariximizin bu dövrü az
öyrənilmişdi, lakin bu mərhələ ilə bağlı mənbə
az deyildi. Vətəndaşlıq-vətənpərvərlik
hisslərinə arxalanan H.Araslı çoxlu sayda ədəbi
əsərləri diqqət və obyektivliklə təhlil
etmişdir. Saib Təbrizi, Tərzi Əfşar kimi
farsdilli şairlərimiz ədəbiyyat tariximizdə öz
yerlərini almış, Qövsi Təbrizi, Fədai, Əmani,
Arif Təbrizi kimi şairlərin irsini təhlil edən
dəyərli oçerklər yaradılmışdır.
Bu
monoqrafiyada Vidadi, Şəkili Nəbi, Şakir
Şirvani, Məhcur Şirvani, Baba Şirvani kimi
müxtəlif səviyyəli söz sənətkarlarının klassik
şeir janrlarında yaratdıqları əsərlər, o
cümlədən "Şəhriyar dastanı" kimi nəsr abidəsi
araşdırılmışdır.
***
Akademik Həmid
Araslı, sözün həqiqi mənasında, çoxsahəli bir
alim olmuşdur. O, təkcə ədəbiyyat tariximizi
öyrənib sistemləşdirməklə, bu sahədə kadrlar
hazırlamaqla kifayətlənməmişdir. Alim ədəbiyyat
tarixindən ali məktəb kurslarının tədrisi
sistemini işləmiş, proqram tərtib edib dərslik
hazırlamışdır. Bu istiqamətdə fəaliyyətinin bir
qolu orta məktəblə bağlı olmuşdur. Tədris
proqramları və dərsliklər hazırlanması kimi
mühüm və başlıca məsələnin həllində H.Araslı öz
əməyini ləyaqətlə sərf etmişdir. 1936-cı ildə
VIII sinif üçün ilk dəfə "Qədim ədəbiyyat"
dərsliyini nəşr etdirən müəllif sonralar həmin
dərsliyi M.Rəfilinin, H.Eyvazovun həmmüəllifliyi
ilə dəfələrlə təkmilləşdirərək yenidən çapına
nail olmuşdur.
 Azərbaycan
ədəbiyyatının bir qolu olan şifahi xalq
ədəbiyyatı, qədim mənəvi dəyərimiz olan
"Avesta", N.Gəncəvi, İ.Nəsimi, , M.Füzuli,
Ş.İ.Xətai, M.P.Vaqif, "Koroğlu" dastanı kimi
oçerkləri əhatə edən VIII sinif "Ədəbiyyat"
dərsliyi çox haqlı olaraq ədəbiyyat metodikası
sahəsində araşdırmalarda yüksək
dəyərləndirilmişdir.
Akademik Həmid
Araslının yaradıcılıq sahələrindən biri xalq
ədəbiyyatı olmuşdur.
O, xalqın "Ana
kitabı" (Anar) kimi dəyərləndirilən, böyük
tarixi-mədəni dəyəri olan (Ə.Sultanlı) "Dədə
Qorqud" boylarını 30-cu illərin əvvəllərində
öyrənməyə başlamış, eposu 1939-cu ildə latın
qrafikalı əlifba ilə çap etdirmişdir. Almaniya,
Türkiyə, Rusiya kimi ölkələrdə tədqiq olunan
eposa bir "Azərbaycan ədəbi abidəsi" kimi
yanaşmış, "onun (eposun-Ş.M.) dilinin məhz
Azərbaycan dili qanun-qaydalarına daha çox uyğun
gəldiyini elmi əsaslarla göstərmişdir".
Professor
Həmid Araslının "Dədə Qorqud" eposu ilə bağlı
fəaliyyəti bununla bitmir. Akademik V.Bartoldun
eposun rus dilinə tərcüməsini 1950-ci ildə geniş
qeyd və izahlarla, əlavələrlə folklorşünas
M.H.Təhmasiblə birlikdə Bakıda çap etdirmişdir.
Nəşrin əhəmiyyətli və dəyərli olmasını təsdiq
edən fakt budur ki, sonralar həmin tərcümə
variantı V.Jirmunski və A.Kononov tərəfindən
əsas götürülmüşdür.
H.Araslı
dastanlara, aşıq yaradıcılığına aid bir sıra
məqalələrlə çıxış etmişdir. Folklorşünaslıq
tariximizin araşdırıcısı professor P.Əfəndiyev
akademik H.Araslının bu sahədəki fəaliyyətini
belə ümumiləşdirmişdir: O, Azərbaycan
aşıqlarının III qurultayı ərəfəsində -1960-cı
ildə "Aşıq yaradıcılığı" adlı kitab çap
etdirmişdir.
Görkəmli alim
"Şah İsmayıl", "Əsli və Kərəm", "Aşıq Qərib",
"Şəhriyar" dastanlarını, "Koroğlu" eposunu
araşdırmışdır. Üstəlik beşcildlik "Azərbaycan
nağılları"nın çapında redaktor və redaksiya
kollektivinin üzvü kimi əmək sərf etmişdir.
Azərbaycan
MEA-nın müxbir üzvü, professor A.Nəbiyev sələfi
H.Araslının folklorşünaslıq sahəsində
araşdırmalarına yığcam, fəqət çox böyük dəyər
vermişdir:
1939-cu ildə
"Kitabi-Dədə Qorqud" latın əlifbası ilə
Azərbaycanda nəşr olunur. Bu nəşri çapa
hazırlayan Həmid Araslı idi.
Araşdırıcılar
qeyd edirlər ki, Həmid Araslı "Dədə Qorqud"
boyları ilə bağlı araşdırmalarını iki
istiqamətlə aparmışdır. Belə ki, bir tərəfdən
folklorşünas alim eposun əlyazmalarını diqqətlə
öyrənməyə çalışmış, nüsxə fərqlərini aşkara
çıxarmaq üçün alim fədakarlığı göstərmişdir.
Görkəmli folklorşünas eposun əlyazmalarındakı
oxunması çətinliklər törədən sözləri, ifadələri
düzgün oxumaq üçün gərgin günlər yaşamışdır.
Professor
Həmid Araslı ikinci bir tərəfdən "Dədə Qorqud"
boyları obrazlarının təhlili istiqamətində qələm
çalmışdır. Eposa yazdığı ön sözdə, eləcə də
başqa məqalələrində Həmid Araslı Qazan xan,
Qaracuq Çoban, Buğac, Basat və başqa obrazlar
barədə dəyərli fikirlər yazmışdır. Bu baxımdan
eposun qadın qəhrəmanları barədə dəyərli
ədəbi-estetik mülahizələr bu gün də öz
əhəmiyyətini saxlamaqdadır.
***
Həmid
Araslının eposla bağlı ilk məqalələri 1938-ci
ildə dövri mətbuatda görünmüşdü. Sonrakı illərdə
də Araslı "Dədə Qorqud" eposuna qayıtmış və buna
görə o vaxtlar haqsız tənqid və təqiblərə məruz
qalmışdır.
Belə ki, o
vaxtlar "Dədə Qorqud" boylarına millətçilik
damğası vurulmuşdu. Bolşevik ideologiyası "Dədə
Qorqud" dastanlarını milli folklorumuz,
mədəniyyətimiz üçün yad bir əsər kimi qələmə
verirdi. Yuxarıdan belə bir göstəriş verilmişdi
ki, epos orta və ali məktəb dərsliklərindən
çıxarılsın.
Professor
Həmid Araslı bu ədalətsiz və qərəzli
göstərişlərə qarşı etirazını bildirmişdir.
Üstəlik araşdırmalarını davam etdirmişdir.
1957-ci ildə mart ayının 26-da "Kommunist"
qəzetinin 71-ci nömrəsində Əbdüləzəl
Dəmirçizadə, Məmməd Arif, Məmmədhüseyn
Təhmasiblə birgə çap etdirdiyi məqalə Həmid
Araslının bir alim, bir vətəndaş kimi
uzaqgörənliyinin, qalib gəlmiş milli
hissiyyatının təntənəsi idi.
Bu məqalədə
"Dədə Qorqud" eposu türkdilli xalqların
qəhrəmanlıq tarixi və mədəniyyətini,
etnoqrafiyasını öyrənmək üçün qiymətli bir mənbə
kimi dəyərləndirilmişdi.
Xalqımızın ana
abidəsinə olan sonsuz maraq və məhəbbət akademik
Həmid Araslını ömrünün sonuna kimi tərk
etməmişdi. 1939, 1972, 1977-ci illərdə dastanı
Azərbaycanda nəşr etmiş, neçə-neçə alimin elmi
rəhbəri, məsləhətçisi kimi öz bilik, kömək və
əməyini əsirgəməmişdir.
Professor
Həmid Araslı "Koroğlu", "Şah İsmayıl", "Əsli və
Kərəm", "Aşıq Qərib", "Şəhriyar" kimi
dastanlarımızın araşdırılmasında da öz əməyini
əsirgəməmişdir.
Professor
Vaqif Vəliyev yazır ki, Araslının "Koroğlu"
eposu haqqında apardığı tədqiqat, dastanın
ideya-bədii səciyyəsini əks etdirən fikirləri
olduqca maraqlıdır. Müəllif dastanın müsbət və
mənfi surətlərini, Koroğlunun silah
yoldaşlarını, onunla çiyin-çiyinə mübarizə
aparan qəhrəman Çənlibel qızlarının xarakter
cəhətlərini təhlil edir.
"Koroğlu"nun
kompozisiyası, dil və təsvir vasitələrindən,
dastandakı şeirlərin bədii xüsusiyyətlərindən
danışılır.
Həmid
Araslının "Koroğlu" barədə araşdırmalarında
göstərilir ki, xalq qəhrəmanı, mərd və dönməz
bir sərkərdə kimi Koroğlu bədii obrazından
yazılı ədəbiyyatımızda istifadə olunmuşdur.
Akademik Həmid
Araslının folklorşünaslıq sahəsindəki
tədqiqatlarında XVII əsr xalq dastanları və
şifahi poeziya haqqında fikirləri xüsusi yer
tutur. Görkəmli alim "Şah İsmayıl" dastanının
Səfəvi dövlətinin banisi Şah İsmayılla bağlı
olduğuna aid maraqlı mülahizələr söyləmişdir.
1960-cı ildə
Həmid Araslının "Aşıq yaradıcılığı" adlı əsəri
çapdan buraxılmışdır. Azərbaycan aşıqlarının III
qurultayı ərəfəsində nəşr olunmuş bu kitabda
Aşıq Qurbani, Aşıq Abbas Tufarqanlı, Sarı Aşıq
kimi görkəmli el sənətkarlarının həyatı və ədəbi
irsi haqqında dəyərli fikirlər əksini tapmışdır.
Bütün bunlarla
yanaşı, görkəmli alim aşıq sənəti, onun spesifik
bir sənət növü olması barədə fikir və
mülahizələrini qələmə almışdır. Həmin kitabda
sinkretik sənət növü kimi səciyyələndirilən
qədim el yaradıcılığı barədə öz tarixi-nəzəri,
ədəbi-estetik dəyərini saxlayan mülahizələr
geniş şərh olunmuşdur.
Azərbaycan
xalq yaradıcılığının güclü bir qolu olan, həm də
bu yaradıcılıq dəryasının dəyərlərini yaşadan,
təbliğ edib kütləviləşdirən, yazılı və şifahi
söz sənətləri arasında körpü olan aşıq
yaradıcılığı folklorumuzla maraqlanan hər kəs
üçün diqqət mərkəzində olub.
***
Həmid
Araslının tədqiqatlarının miqyası çox genişdir.
Ulu həmyerlisi Nizami Gəncəvi onu daim
düşündürən mövzulardan olmuşdur. "Şairin
həyatı", "Nizami yaradıcılığında dostluq və
qəhrəmanlıq", "Nizami və vətən", "Nizami
Gəncəvi" adlı sanballı əsərlər məhz professor
Araslının qələmindən çıxmışdır.
Həmid
Araslının Nizami Gəncəvi ilə bağlı araşdırmaları
dahi şair və təfəkkür sahibinin bir Azərbaycan
şairi olması fikrinə kölgə salanlara tutarlı
cavablar idi. Professor Araslı bu əsərləri ilə,
professor Əliyar Səfərlinin qeyd etdiyi kimi,
"Nizaminin milli mənsubiyyətini, soykökünü,
Azərbaycan xalqının poetik irsi ilə əlaqələrini
təhrif və inkar edən alimlərin yanlış mülahizə
və fikirlərini alt-üst edərək, Nizamişünaslıqda
yeni bir elmi konsepsiyanın özülünü qoydu. Onun
"Şairin həyatı", "Yaxın Şərq ədəbiyyatında
"Leyli və Məcnun" mövzusu", "Nizami və vətən",
"Şairin dünya şöhrəti" və s. əsərlərində
Nizaminin "Xəmsə" yaradıcılığı, epik-romantik
məsnəvi-dastanlarının ideya-mövzu mənbələri,
onların bədii-fəlsəfi məzmunu, doğma milli
ənənələrlə əlaqələri və s. kimi problemlər yeni
bir baxımdan araşdırılırdı".
Nizami
əsərlərində Azərbaycan söz, ifadə və
məsəllərinin işlənməsi, ayrı-ayrı qeyd və
motivlərin öz əksini tapmasını müqayisəli və
tarixi aspektdə şərh və izahlar "Nizaminin
"türklüyü" probleminin gələcək həllinin
başlanğıcı kimi çox mənalıdır. Təbiidir ki, belə
bir yanaşma üsulu Nizami şeirinin qüdrət və
qüvvət mənbəyinin doğru, dürüst araşdırılması və
elmi-nəzəri həllinə zəmin yaradırdı, tarixi
həqiqətlərin üzə çıxarılmasına istiqamət
verirdi".
Həmid Araslı
Nizami və Füzuli kimi sənətkarlarımızla yanaşı,
Şah İsmayıl Xətai, Kişvəri, Həbibi, Saib
Təbrizi, Qövsi Təbrizi, Məhcur Şirvani kimi
şairlərimizin həyatı və yaradıcılığının
aşkarlanması sahəsində də qələm çalmışdır.
1940-cı ildə
"Şairin həyatı" adlı kitab nəşr etdirən alim
Nizami Gəncəvi və Azərbaycan folkloru
kontekstində araşdırmalar aparmışdır. Bu
tədqiqatlar "Nizamidə xalq sözləri, xalq ifadə
və zərbülməsəlləri" (1942), "Nizami və
Azərbaycan xalq ədəbiyyatı" (1947) adlı
əsərlərdə ümumiləşdirilərək geniş ədəbi
ictimaiyyətə çatdırılmışdır.
***
Azərbaycan
ədəbiyyatşünaslığında, ümumiyyətlə, "Dədə
Qorqud" boylarının bədii mədəniyyətimizə təsiri
mövzusunda ilkin araşdırma da H.Araslının adı
ilə bağlıdır. Belə ki, 1960-cı ildə
şərqşünasların XXV beynəlxalq konqresində
(Moskva) Həmid Araslı "Nizami yaradıcılığında
Azərbaycan xalq eposu "Dədə Qorqud"un motivləri"
mövzusunda məruzə etmişdir.
Görkəmli alim
N.Gəncəvi poemalarındakı bir sıra motivlərin
birinci növbədə "Dədə Qorqud" dastanları ilə
bağlı olduğunu aşkara çıxarmışdır.
Nizami Gəncəvi
ilə bağlı bütün araşdırmalarda müəlliflərin
sıx-sıx müraciət etdikləri araşdırıcı
H.Araslıdır, istifadə etdikləri mənbə onun
mütəfəkkir şairə həsr olunmuş əsərləridir.
Ədəbiyyat
tariximizdə idealı uğrunda qəhrəmancasına ölümü
qəbul etmiş şair, milli tariximizdə əqidəsi
naminə hünərvər sənətkar kimi əbədiləşmiş
İmadəddin Nəsiminin həyatı və yaradıcılığı Həmid
Araslının tədqiqat predmeti olmuşdur. Şairin 600
illik yubileyi ilə bağlı ədəbiyyatşünas alim
"İmadəddin Nəsimi" adlı kitabça hazırlamış, bunu
səkkiz dildə çap etdirərək, böyük sənətkarın
şəxsiyyəti və ədəbi irsi barədə dünya
oxucularında təəssürat yaratmağa nail olmuşdur.
Həmid
Araslının "böyük vüsət və ardıcıllıqla tədqiq
etdiyi simalardan biri də Füzulidir".
Əslində
ədəbiyyatşünas alim hələ 30-cu illərdən
başlayaraq böyük mütəfəkkir sənətkarla bağlı
ədəbi-mədəni, tarixi-estetik məsələlərə məqalə,
ədəbi-nəzəri oçerk və əsərlərə yazdığı
müqəddimələrdə aydınlıq gətirir, münasibət
bildirirdi. Bunlar böyük Füzulinin vəfatının 400
illiyi münasibətilə 1958-ci ildə nəşr olunmuş
"Böyük Azərbaycan şairi Füzuli" monoqrafiyasında
ümumiləşdirilərək sistemləşdirilmişdir.
Kitabda XVI
əsrdə Bağdadda yaşayıb yaratmış soydaş şairlər
barədə bəhs edilməklə yanaşı, M.Füzulinin
həyatı, lirikası, üç dildə yaratdığı qəsidələr,
Azərbaycan və farsca yazdığı poemalar,
tarixi-ədəbi, mədəni-elmi-ictimai dəyərləri ilə
seçilən nəsri, alleqorik poemaları, tərcümələri
və fəlsəfi əsəri ("Mətləül-etiqad"), oğlu Fəzli,
Füzulinin irsinin Şərq və türk xalqları
ədəbiyyatlarına təsiri barədə zəngin elmi
qaynaqlar əsasında məlumat verilmişdir.
"Akademik
Həmid Araslı Nizamini, Nəvaini, Füzulini, ümumən
Türk dünyasının böyük ədəbi simalarını, şifahi
yaradıcılıq sərvətini məsuliyyətlə öyrənmək
sahəsində ölkəmizin hüdudlarından uzaqlarda da
yüksək qiymətləndirilən nüfuzlu bir məktəb
yaratmışdır. Bu məktəbin yaradıcısının özünün
zəngin elmi irsi ətraflı tədqiqini gözləyir"
(A.Vəfalı).
***
Həmid Araslı
həm də bir mətnşünas kimi tanınmışdır. Qəlbində
dərin xalq məhəbbəti olan alim ədəbiyyatımızla
bağlı qədim mətnlərin toplanması, elmi baxımdan
sistemə salınması, çapa hazırlanması və nəşri
məsələlərinə də böyük diqqət yetirmişdir. SSRİ
EA-nın Azərbaycan filialının nəzdində təşkil
olunmuş kitabxananın şərqşünaslıq şöbəsinə
rəhbərlik etdiyi illərdə, eləcə də Nizami adına
Ədəbiyyat və Dil İnstitutunun direktoru olarkən
H.Araslı mətnlərin toplanmasına və tədqiqi
məsələlərinə əhəmiyyət vermiş, 1957-ci ildə
institutda mətnşünaslıq şöbəsinin təşkilinə nail
olmuşdur.
N.Gəncəvi,
M.Füzuli, M.P.Vaqif irsinin, eləcə də Kişvəri,
Qövsi və Vidadinin bir sıra şeirlərinin ilk dəfə
aşkara çıxarılması bu böyük alimin adı ilə
bağlıdır.
O, həm də
ikicildlik "Müxtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixi", üçcildlik "Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixi" kitablarının əsas müəlliflərindən biri
olmuşdur.
***
Həmid Araslı
Azərbaycan SSR EA-nın akademiki seçilmiş,
Azərbaycan SSR-in, Özbəkistan SSR-in əməkdar elm
xadimi adlarına layiq görülmüşdür.
Akademik
H.Araslı Türk Dil Qurumunun (1966), İraq Elmlər
Akademiyasının fəxri üzvü (1971), İslam
sivilizasiyasını öyrənən İordaniya Kral
Cəmiyyətinin müxbir üzvü (1972) seçilmişdi.
Filologiya
elmi sahəsində araşdırmalarına, filoloq alimlər
hazırlanmasında əməyinə və anadan olmasının 70
illiyinə görə H.Araslı 1979-cu ildə "Qırmızı
Əmək Bayrağı" ordeni ilə təltif olunmuşdu.
"Ədəbiyyatşünaslıq elmimizin veteranı",
"çoxcəhətli alim" kimi səciyyələndirilən Həmid
Araslının, Araz Dadaşzadənin qeyd etdiyi kimi,
maraq dairəsi əlvan və geniş olmuşdur. Belə ki,
"Həmid müəllim həm orta əsrlər ədəbiyyatının
tədqiqçisi, həm kamil mətnşünas, həm folklor
mütəxəssisi, həm qarşılıqlı ədəbi əlaqələri
araşdıran alim, həm elm təşkilatçısı idi".
Həmid Araslı
"öz ömrünü Nizamidən, Xaqanidən, Nəsimidən,
Füzulidən yönü bəri bütün Azərbaycan
ədəbiyyatına sərf" etmiş, "həm yazılı, həm də
şifahi ədəbiyyatımızı paralel şəkildə
araşdır"mış (Anar) alim kimi
dəyərləndirilmişdir.
Müasirləri və
tanıyanlar Həmid Araslının mənəvi-psixoloji,
əqli-fizioloji, əxlaqi-insani xüsusiyyətlərini
belə səciyyələndirirlər: "...əsl millətsevər və
cəsur kişi, qeyrətli və ləyaqətli vətəndaş,
örnək alim. ...mülayim rəftarlı, həlim təbiətli,
mədəni, həmişə asta danışan, bir az ehtiyatlı
kimi təsir bağışlayan nurlu insan".
Azərbaycan
ədəbiyyatşünaslığında Həmid Araslı qədər
regionlar və ölkələr üzrə maraq dairəsi geniş
olan ikinci bir alim hələlik olmayıb. Özbək
ədəbiyyatının banisi Əlişir Nəvainin lirikası,
poemaları, böyük şairin Azərbaycan ədəbiyyatı
ilə qarşılıqlı əlaqəsi ilə bağlı tədqiqlər,
"Hüseyn Bayqara risaləsi" adlı əsər; "Nizami və
Rustaveli poeziyasında xalqlar dostluğu"; "Tofiq
Fikrət və Azərbaycan ədəbiyyatı";
"Azərbaycan-ərəb ədəbi əlaqələri tarixindən";
"Azərbaycan və Hindistan xalqları arasında
mədəni və ədəbi əlaqələr"-özbək, türk, gürcü,
ərəb, hind... xalqlarının ədəbiyyatı və
mədəniyyətinin tədqiqinə həsr olunmuş bu əsərlər
indi də araşdırmalar üçün əhəmiyyətli
qaynaqlardandır.
Ruhu şad
olsun.
Şamxəlil MƏMMƏDOV |
