|
Maqadana minlərlə azərbaycanlı sürgün olunub
(Əvvəli qəzetimizin 14, 28 yanvar və 4 fevral
tarixli nömrələrində)
Bu
düşərgələrdə 1932-ci ildən 1956-cı ilədək 120
min adam həlak olub
 Mənim
RF DİN-in Maqadan vilayəti üzrə arxivinə
verdiyim Zaqafqaziyadan sürgün edilmiş
soydaşlarımızın taleyi barədə sorğulara aldığım
cavablarda "güllələnmişdir" sözünə çox az rast
gəldim. Ölüm səbəbləri isə hamısı bir-birinə
bənzəyir-ürək çatışmazlığı, sinqa, qara ciyərin
serrozu, sağ böyrək, sol boyrək, infarkt,
paralic və s. Bu insanların əksəriyyətini
Maqadandan 400, 500, 600 kilometr uzaq olan
Susuman, Şturmavoy, Xatınnax, Oratukan,
Omsukçan, Elgen, Pevek, Srednekan, Orto-Balaqa,
Butuqıçaq, Seymcan və s. düşərgələrinə
cəzalarını çəkmək üçün aparıblar. Bu yerlərdə
isə havanın temperaturu mənfi 45-dən 60 dərəcəyə
qədər olur. Buna baxmayaraq, insanlar bu
yerlərdə gözəl kəndlər, qəsəbələr salmışlar.
Belə düşünürəm ki, bu çətin işin öhdəsindən
gələn "xalq düşmənləri"nin hamısına bəraət
qazandırmağa dəyər və lazım idi. Yeri gəlmişkən,
iki faktı da diqqətinizə çatdırmaq istərdim:
"...1932-ci ildən 1956-cı ilədək "Dalstroy"un
siyahısından bir milyona yaxın adam
keçmişdir..." və "...Bu düşərgələrdə 1932-ci
ildən 1956-cı ilədək 120 min adam həlak olub.
Onlardan 50 mini 58-ci maddə ilə həbs
olunanlardır..." ("Jertvı Kalımı, Maqadan"
V.İ.Meta, V.V.Didenko, str.166, str. 1).
Bu siyahıda
neçə nəfər soydaşımızın olduğunu öyrənmək mümkün
deyil, heç mümkün olmayacaq da. Yerli
tarixçilərin yazdıqları rəqəmlər isə
bir-birindən xeyli fərqlidir. Bəzi hallarda
hadisələr və rəqəmlərin şişirdilməsini hiss
etdim.
Təsəvvür edin
ki, şəxsi işində "savadsız" kimi göstərilən şəxs
guya xarici dövlətlərin birinə casusluq edirmiş.
Gülməli və qəribədir, eləmi? Amma təəssüflər
olsun ki, Hüseyn Cavid kimi neçə-neçə yazıçı və
alimlərimiz də sürgünə məruz qalıblar. Belə
alimlərimizdən biri haqqında maqadanlılar indiyə
qədər böyük fəxrlə
danışırlar.
O, tibb
elmləri doktoru Əlirza Atayev idi
 1898-ci
ildə Gəncə şəhərində anadan olmuşdur. Gəncə
rus-tatar gimnaziyasında təhsil aldıqdan sonra
1917-ci ildə Tiflis ali kurslarının tələbəsi
olmuşdur. Təhsilini davam etdirmək üçün 1921-ci
ildə Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının
təqaüdçüsü kimi 1-ci Moskva Dövlət
Universitetinin tibb fakültəsinə göndərilmişdir.
Universiteti bitirdikdən sonra 3-cü Moskva
Universitetinin kafedrasında bir il ordinator
işləmiş, sonra Azərbaycan hökuməti tərəfindən
gənc mütəxəssislərdən ibarət qrupun tərkibində
ixtisasını təkmilləşdirmək üçün Almaniyaya
göndərilmiş, 2 il Leypsiq Universitetinin
mamalıq-ginekologiya kafedrasında çalışmışdır.
1925-ci ildə
Bakıya qayıdan Atayev qadın, ana və uşaqların
sağlamlığının mühafizəsinə dair Azərbaycan
dilində ilk dəfə məqalələr yazmış, 1000 sözdən
ibarət mamalıq-ginekologiya terminləri lüğətini
nəşr etdirmişdir. 1930-cu ildə tibb elmləri
doktoru olan Atayev 1936-cı ildə Azərbaycan Tibb
İnstitutunun mamalıq və ginekologiya
kafedrasının professoru seçilmiş, Xalq Səhiyyə
Komissarlığı Həkimləri Təkmilləşdirmə
İnstitutunun mamalıq və ginekologiya
kafedrasının müdiri təyin olunmuşdur.
Hələ
1919-1920-ci illərdə Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyəti Parlamenti dəftərxanasının rus dili
üzrə redaktoru olmuş Atayev, 1937-ci ildə
repressiyaya məruz qalır. O, 8 il müddətinə
(şəxsi işində 7 il göstərilir. B.Ə.) azadlıqdan
məhrum olunaraq Maqadana sürgün edilmişdir.
Cəzaçəkmə müddəti başa çatdıqdan sonra Maqadanda
və Penza şəhər xəstəxanasında və sanitar
idarəsində işləmişdir. 1948-ci ildə SSRİ Səhiyyə
Nazirliyi tərəfindən Penza vilayət xəstəxanasına
məsləhətçi kimi göndərilən Atayev tezliklə Penza
vilayətinin baş mama-ginekoloqu seçilir və
burada onun təşəbbüsü ilə Ümumittifaq mamalıq
və ginekoloqlar elmi cəmiyyətinin filialı
yaradılır. 1956-cı ildə Atayevə bəraət verilmiş,
lakin o, ağır xəstəliyə tutulduğundan elmi
fəaliyyətini dayandırmalı olur. Bu məlumatları
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətu Ensiklopediyasından
götürmüşəm. İndi isə Maqadanda olduğum müddətdə
onun barəsində əldə etdiyim və eşitdiklərim
haqda məlumat vermək istəyirəm.
 Qeyd
olunduğu kimi, o, 1937-ci ildə həbs edilib. Elə
1937-ci ildə də Vanino limanından (Vladivostok)
Naqayevo limanına (Maqadan) gətirilib. Həbsdən
əvvəl o, Bakı, Tolstoy küçəsi, 103 ünvanında
yaşamış, Azərbaycan Tibb İnstitutundan başqa həm
də Caparidze adına xəstəxanada işləmişdir.
Şəxsi işində onun Oqtay adlı oğlu, Rəna adlı
qızı olduğu göstərilib. Bu şəxsi iş arxivdə
gördüyüm şəxsi işlərdən çox fərqli idi. Çünki
onun içərisində olan rəsmi sənədlər qədər də
təşəkkür məktubları var. Şahidlərdən öyrəndim
ki, Ə.Atayev hələ həbsdə olan illərdə
(1937-1944) onu çətin doğuşlarda iştirak etmək
üçün "konvoy" müşayiəti ilə xəstəxanaya
gətirirlərmiş. Belə hadisələrin hər birində
müvəffəqiyyətlər qazandığına görə "Dalstroy"
trestinin rəisi Nikişov onu vaxtından az əvvəl
həbsdən azad edərək 1944-cü il dekabrın 12-də
Maqadan Şəhər Mərkəzi Xəstəxanasının
ginekologiya şöbəsinin müdiri vəzifəsinə təyin
etmişdir. Bu vəzifədə işlədiyi müddətdə üç dəfə
şəxsi işinə yazılmaqla təşəkkür almış və SSRİ
Ali Soveti Rəyasət Heyətinin fərmanı ilə "Əməkdə
fərqlənməyə görə" medalı ilə təltif olunmuşdur.
Maqadanlılar onun adını bu gün də ehtiramla yad
edirlər. Günlərin birində burada anadan olmuş və
bu gün də Maqadanda yaşayan yazıçı David Rayzman
məni repressiyaya məruz qalmış və sonralar
bəraət qazanmış S.N.Korobovanın 85 illik
yubileyinə apardı. Yubilyar Azərbaycandan
gəldiyimi bilib, məni çox mehribanlıqla
qarşıladı. O, süfrə arxasında ayağa qalxıb mənə
baxa-baxa sanki bütün məclisə elan edirmiş kimi
dedi ki, 1944-cü ildə ilk hamiləliyimin doğuşu
zamanı Alik (Əlirza Atayev) "kessarevo"
əməliyyatı ilə məni də, oğlumu da ölümdən xilas
etdi. Ona görə də bax, bu oğlumun adını Alikin
şərəfinə Anatoli qoymuşam. Çox təəssüflər olsun
ki, o, 1948-ci ildə "materikə" getdi və onun
haqqında heç bir məlumatımız yoxdur. Sonra o
üzünü mənə tutub "çox sağ olun, onu burada hamı
çox sevirdi"- dedi.
Onu da qeyd
edim ki, David Rayzman "Dalstroy"un xarici
könülsüzləri" kitabının müəllifidir. O, mənə
professor Atayev barəsində xeyli ürəkaçan
hadisələr danışdı. Mən isə uzaq bir diyarda
belə ad qazanmış soydaşımla fəxr etdim...
***
 2009-cu
ilin noyabrında mən Maqadan arxivində öz
xalqının nümayəndələrinin taleyini araşdıran
yunan tarixçisi İvan Çuxa ilə tanış oldum. Bir
gün söhbət zamanı o mənə dedi ki, sən də mənim
kimi bu arxivə hələ çox gedib-gələcəksən. Öz
araşdırmalarının sonunda əgər hansısa bir xalqın
nümayəndəsinə rast gəlməsən, deməli, Kalımda
olmamısan. Mən isə burada olduğum müddətdə,
hələlik soydaşlarımızdan 60 nəfər haqqında qısa
məlumat ala bildim.
Bu gün Maqadan
mənim nəzərimdə təkcə Rusiya Federasiyasının
yox, dünyanın ən sakit, sülhsevər, qonaqpərvər
şəhəri kimi qalacaq. Aleksandr Biryukov bir
cümlə ilə bu şəhərin tərifini belə verib:
"Maqadan-dünyanın ən yaxşı şəhəri deyil, amma
beləsi heç yerdə yoxdur...".
Bu, həqiqətən
də belədir. Vilayətdə mayın sonundan başlayaraq
sentyabra qədər hər yan yamyaşıl olur. Möcüzəli
diyar deyirlər bu diyara. Doqquz ay tamamilə
donmuş halda qalan bir torpağın iki-üç gün
ərzində birdən-birə yaşıllaşması, həqiqətən,
insana möcüzə kimi görünür.
Binnət ƏSGƏROV |
|
