|
Təhsil
islahatının mühüm istiqamətlərindən biri də yeni
nəsil dərsliklərin tərtib olunması və nəşr
edilməsidir. Bu sahədə görülən işlər
təqdirəlayiqdir. Son illər çap olunan onlarca
dərslik və dərs vəsaitləri öz məzmunu,
tərtibatı, yeni texnologiyalarla səsləşməsi
baxımından pedaqoji ictimaiyyət tərəfindən
razılıqla qarşılanır. Məqalədə məhz yeni nəsil
dərsliklərindən biri olan, "Altun-kitab"
nəşriyyatının çap etdiyi V və VI siniflər üçün
Azərbaycan dili dərslikləri haqqında
fikirlərimizi bölüşmək istəyirik.
 Əvvəlcə
V sinif dərsliyi barədə (müəllifləri:
R.İsmayılov, X.Qasımova, F.Şahbazlı,
Q.Əmircanova). Öncə onu qeyd etmək istərdik ki,
adıçəkilən dərslik müasir tələblərə uygun
hazırlanmışdır. Belə ki, dərslikdə interaktiv
təlim üsullarının tətbiqinə, audio və
videomateriallarla işləməyə şərait yaradan
tapşırıqlara, mövzulara geniş yer ayrılmışdır.
Dərslikdəki
materiallar dörd bölmədə və qırx mövzuda əhatə
olunmuşdur. Hər mövzunun isə əsasən üç mərhələdə
öyrədilməsi nəzərdə tutulur:
1. Keçiləcək
mövzuya hazırlıq
2. Yeni
biliklərin möhkəmləndirilməsi
3. Tətbiqi,
yəni çalışma mövzuları
Keçiləcək
mövzuya motivasiya xarakteri daşıyan hazırlıq
mərhələsinin hər bir fənnin tədrisində müstəsna
rolu vardır. Burada qoyulan tapşırıqlar dolayı
yolla şagirdin keçiləcək mövzu haqqında
bildiklərini yada salır və onları yeni mövzunun
mahiyyəti barədə düşünməyə vadar edir.
Qazanılacaq bilik, bacarıq və vərdişlərin əsası
məhz bu mərhələdə qoyulur. Bu həm də tətbiqinə
başlayacağımız kurikulumla səsləşmə deməkdir.
Mübaliğəsiz demək olar ki, müəlliflər ilk
mərhələni uğurlu hazırlamışlar. Dərslikdən
verdiyimiz aşağıdakı nümunə dediyimizə əyani
sübutdur.
Müəlliflər
sözün quruluşca növləri (səh.14) mövzusunun
hazırlıq hissəsində öncə "Qarabağ" adının
mənasını açıqlamağı tövsiyə edirlər. Sonra "Bu
adda neçə söz var?", "Qara sözünün müxtəlif
mənalarına diqqət yetirin" kimi tələblər irəli
sürülür. Sonda isə belə bir yekunlaşdırıcı sual
qoyulur: "Qara rəngli bağ ola bilərmi?".
Əlbəttə, bu
suallar şagirdləri düşünməyə vadar edir. Onlar
sərbəst şəkildə öz fikirlərini ifadə edirlər və
müəllimin köməyi ilə yekun qərara gəlirlər.
Bu mərhələdən
sonra müəlliflər "Yadda saxla" rubrikasını
tərtib etmişlər. Həmin rubrikada nəzəri
məlumatlar öz əksini tapmışdır ki, onların da
dili öz sadəliyi ilə diqqəti cəlb edir. Bundan
başqa, ənənəvi nəzəri məlumatların bəzilərinə
yeni baxış da təqdirəlayiqdir.
Üçüncü
mərhələdə müəlliflər nəzəri məlumatın tətbiqini
düşünərək şagirdlər üçün müxtəlif çalışmalar,
mətnlər, test tapşırıqları, sxemlər, cədvəllər,
diaqramlar tərtib etmişlər. Ən xoşagələn
yeniliklərdən biri, həm də ən mühümü budur ki,
interaktiv təlim üsulları (debat, qruplarla iş,
cütlüklərlə iş, mətnlə iş və s.) birbaşa
dərsliyə gətirilmişdir.
 Çalışmalar
tərtib olunarkən inteqrasiyaya, nitq inkişafına
xüsusi diqqət yetirilmişdir.
İnkaredilməz
həqiqətdir ki, nitq təfəkkürlə, onun fəaliyyəti
ilə sıx bağlıdır və o, təfəkkür fəaliyyətinin
nəticəsi olan fikrin məzmununu ifadə edir.
Nitqin məzmununu isə istifadə olunan sözlər
təşkil edir. Danışıq zamanı sözdən məqamına görə
düzgün, yerli-yerində istifadə etmək natiqlik
məharətinin vacib şərtidir. Bu məharət isə,
əsasən, məktəbdə, xüsusən dil və ədəbiyyat
dərslərində formalaşdırılır.
Məlumdur ki,
nitqə gözəllik gətirən cəhətlərdən biri
emosionallıqdır, ifadəlilikdir. Nitqin
emosionallığı sözün kəsb etdiyi məna ilə,
cümlədə onun sıralanması ilə bağlıdır. Bu da
nitqə bədii çalar, obrazlılıq gətirən məcaz
növlərinə bələd olmağı tələb edir.
Şagirdlərin
obrazlı nitqə yiyələnməsi üçün mümkün olan bütün
imkanlardan istifadə etmək lazımdır. Belə
imkanlardan biri də şifahi xalq yaradıcılığı
nümunələri üzərində işdir. Şifahi ədəbiyyat
xalqın söz xəzinəsidir, nitq inkişafına onun
qüvvətli təsiri inkaredilməzdir. Məktəbdə dilin
tədrisi prosesində şagirdlərin nitqini inkişaf
etdirmək məqsədilə bu nümunələrdən istifadənin
faydalılığını məktəb təcrübəsi sübut edir.
Müəllim
şagirdə başa salmalıdır ki, şifahi xalq
ədəbiyyatı nümunələri cilalanmış, obrazlaşmış
nitq nümunəsidir. Bu nümunələrdə məcazilik üzvi
şəkildə birləşir. Həm də bu nümunələr dil-nitq
vahidi kimi təqdim olunur.
Yəni şifahi
xalq yaradıcılığı nümunələrinin üslubu da nitqin
inkişafına təsir göstərən amildir. Belə
nümunələr üzərində iş prosesində, xüsusilə
onların oxusu, yaxud söylənilməsi zamanı hər
birinin üslubu diqqət mərkəzində
saxlanılmalıdır.
Məhz bu
xüsusiyyətləri nəzərə alan müəlliflər dərsliyi
hazırlayarkən yalnız xüsusi mətnlərlə
kifayətlənməmiş, xalq yaradıcılığının zəngin
xəzinəsindən də faydalanmışlar. Təəssüf edirik
ki, dərsliklərlə bağlı bəzi fikirlərdə bu cür
təqdimatlara düzgün yanaşılmır və onları
savadsız mülahizələrlə yozurlar.
Belə ki,
səhifə 17-də çalışma 7, səhifə 25-də çalışma 3,
səhifə 53-də çalışma 6, səhifə 89-da çalışma 5
və sair tapşırıqları atalar sözü və məsəllər,
səhifə 18-də çalışma 9-da və səhifə 53-də
çalışma 7-də isə tapşırığı ağı, layla, tapmaca,
nazlama və bayatı üzərində icra etmək təklif
olunur.
Bu isə bəzi
ziyalıların qeyd etdiyi kimi şagirdlərdə hər
hansı mənfi xüsusiyyətlər yaratmır, əksinə
onlarda xalq yaradıcılığına, söz xəzinəmizə
dərin məhəbbət aşılayır.
"Mətnlə iş"
rubrikasında verilmiş materiallar tarixi
şəxsiyyətləri - Xətib Təbrizi, Nəsirəddin Tusi,
Mahmud Kaşğari, Herodot, Ş.İ Xətai və
başqalarını şagirdlərə tanıdır, onlarda elmə,
biliyə maraq oyadır. Təqdim olunan testlər fakt
tapıntısından daha çox düşündürücü xüsusiyyətə
malikdir. Verilmiş çaynvord və krossvordlar da
mövzuların daha dərindən mənimsənilməsinə,
şagirdlərin dərslik üzərində daha həvəslə
işləmələrinə kömək edir.
Dərslikdə
müəyyən mövzularla bağlı debatlar da
verilmişdir. Debatlar şagirdlərdə danışmaq,
dinləmək, fikri əsaslandırmaq, məntiqi və
tənqidi təfəkkür kimi qabiliyyətləri inkişaf
etdirir. Əslində, dilin tədrisinin məqsədi də
budur. Debatlar zamanı sinif 2 qrupa bölünür,
hər bir qrupun özünün lideri olur. Qrup üzvləri
liderləri faktlarla təmin edirlər. Hər bir
qrupun cavabları müvafiq ballarla
qiymətləndirilir. Bu da şagirdlərdə dərsə qarşı
daha böyük maraq oyadır, onlarda müstəqil
düşünmə, fikrini ifadəetmə bacarığı
formalaşdırır.
Hər bölmədə,
yeri gəldikcə "Sözlük" rubrikası altında
sözlərin lüğəvi mənası izah olunur. Məsələn:
bəşəriyyət-insanlıq, ünsiyyət-qarşılıqlı
münasibət, poliqlot-çox dil bilən adam və s.
Müəlliflər hər sözə diqqətlə yanaşmış, onları
çox məharətlə seçmiş, şagirdlərin dünyagörüşünə
və müasir dövrün texnoloji yeniliklərinə uyğun
olanları əhatə etmişlər. Bu isə şagirdlərin söz
ehtiyatının zənginləşməsinə öz töhfəsini verir.
Dərslikdə
müəyyən yerlərdə "Bilirsinizmi?" başlığı altında
verilən məlumatlar şagirdlərin dünyagörüşünün
genişlənməsində mühüm rol oynayır. Bu mənada
səhifə 21-də "Bazar gününün tarixi", səhifə
44-də "Ən qədim türk əlifbası", səhifə 58-də
"Kenquru nə deməkdir?", səhifə 116-da "Dünyanın
ən iri quşu" və s. haqqında verilən məlumatları
nümunə göstərə bilərik.
"İsmailiyyə"
(s.31), "Opera teatrı" (s.108) kimi memarlıq
abidələri, elm, sənət məbədləri haqqındakı
məlumatlar da təqdirəlayiqdir.
Hər bölmənin
sonunda verilmiş "Ümumiləşdirici təkrar" da
şagirdlərin müstəqil şəkildə biliyini
qiymətləndirmək, onlarda özlərinə inam yaratmaq
üçün çox faydalıdır.
Struktur
baxımından VI sinif dərsliyi də (müəllifləri:
R.İsmayılov, F.Ellazov) müasir təlim metodlarına
uyğun olaraq hazırlanmışdır. V sinif dərsliyinin
varisliyi əsasında tərtib olunan bu dərslikdə
özünəməxsus cəhətlər diqqəti cəlb edir. Müəyyən
mövzuların hazırlıq mərhələsində şagirdlərə BİBÖ
(bilirəm, istəyirəm biləm, öyrəndim) cədvəli
təqdim olunur və şagirdlərə bildiklərini və
bilmək istədiklərini cədvəlin müvafiq
sütunlarına yazmaq tövsiyə olunur. Bunun üçün
istiqamətləndirilmiş suallar da verilmişdir.
Mövzu tədris olunduqdan sonra isə şagirdlərə
yeni öyrəndiklərini cədvəlin üçüncü sütununda
yazmaq tövsiyə olunur. Bu cədvəl şagirdlərlə
yanaşı, müəllimə də öz işinin nəticələrini
qiymətləndirməyə kömək edir.
VI sinif
dərsliyindəki mətnlər öz rəngarəngliyi ilə
seçilir. Maraqlısı odur ki, mətnlər seçilərkən
fənlərarası inteqrasiyaya xüsusi diqqət
yetirilmişdir. Dərslikdə ayrı-ayrı fənlərə:
ədəbiyyata, tarixə, coğrafiyaya, riyaziyyata,
musiqiyə və s. kimi fənlərə aid mövzular öz
əksini tapmışdır. "Azərbaycanın landşaftı",
"Dahi bəstəkar", "Ay adları", "Naftandazlar",
"Küləklər", "Naftalan", "Qopuz və saz",
"Şirvanşah I İbrahim", "Təqvimlər" və s. kimi
mətnlər dediyimizə əyani sübutdur.
Mətnlərdən
sonra verilən suallarda da bir orijinallıq,
inteqrativlik diqqəti cəlb edir. Səh. 116-da
"Tarixdə il hesabları" adlı kiçik mətn
verilmişdir. Mətnə aid suallardan biri belədir:
Makedoniyalı İsgəndər e.ə. 356-cı ildə anadan
olmuş və cəmi 33 il yaşamışdır. Deyə
bilərsinizmi onun ölümündən neçə il sonra
N.Gəncəvi "İsgəndərnamə" poemasını yazmışdır?
Şagirdlər
ədəbiyyat dərsliyindən bilirlər ki,
"İsgəndərnamə" poeması 1203-cü ildə yazılmışdır.
Tarix dərsliyindən də bilirlər ki, Makedoniyalı
İsgəndər e.ə. 323-cü ildə vəfat etmişdir. İlləri
hesablayaraq belə bir qərara gəlirlər ki,
İsgəndərin ölümündən 1526 il sonra
"İsgəndərnamə" poeması yazılmışdır. Göründüyü
kimi, şagirdlər yuxarıdakı suala cavab vermək
üçün ədəbiyyat, tarix və riyaziyyat fənlərindən
öyrəndikləri bilikləri səfərbər etməlidirlər.
"Məntiq"
rubrikasında müəlliflər daha diqqətli olmuşlar.
Məntiqi qanunauyğunluğun ən barizini, ən
"dərinini" seçib şagirdlərin diqqətinə
çatdırmışlar. Məntiqi çalışmalar adi test
tapşırıqlarından fərqlənir. Fərq ondadır ki,
test tapşırıqlarında düzgün cavabı təyin etmək
üçün əlamət verilir. Məntiqi tapşırıqlarda isə
şagirdlərə düzgün cavabı tapmaq üçün əvvəlcə
məntiqi ardıcıllığı və əlaməti tapmaq, sonra isə
bu ardıcıllığı tamamlamaq və qanunauyğunluğu
pozan elementi aşkar etmək tövsiyə olunur.
Məsələn, dərsliyin 78-ci səhifəsindəki 6 nömrəli
çalışmada hər bir sırada morfoloji cəhətdən
fərqli olan sözü tapmaq tövsiyə olunur:
1. ağıllı,
ədəbli, kəndli, buludlu, qarlı
2. şabalıdı,
badamı, qızılı, yazı, palıdı
Birinci
nümunədəki sözlərin hamısı -lı4, ikinci
nümunədə isə -ı4 şəkilçisi ilə düzəlmişdir.
Şagirdlər ilk olaraq ümumi əlaməti və məntiqi
ardıcıllığı, sonra isə bu ardıcıllığı pozan
elementi tapır. Məlim olur ki, birinci nümunədə
kəndli, ikinci nümunədə isə yazı sözü əşya
bildirdiyi üçün sifətlərin cərgəsini pozur.
VI sinfin
dərsliyində özünə yer alan "Ümumi müzakirə"
rubrikası da diqqəti cəlb edir. Bu rubrikada
sinfin bütün şagirdləri iştirak edir, fikir
mübadiləsi aparılır, mövqelər əsaslandırılır.
Ümumi müzakirə şagirdlərdə nitq qabiliyyətini,
kollektivlə işləmək bacarığını inkişaf etdirir.
Müzakirələr bəzən mübahisələrə də səbəb ola
bilir. Nəticədə şagirdlər daha düzgün fikri
qəbul edirlər.
Ümumiyyətlə,
biz dilimizi, ədəbiyyatımızı tədris edən bir
müəllim kimi belə dərslikləri təqdir edir və
onları hazırlayanlara razılığımızı bildiririk.
Xəyalə QƏMBƏROVA,
Elçin MANAFOV,
Bakıdakı R.Hüseynov
adına 49 nömrəli "İntellekt" məktəb-liseyin
Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimləri |
