|
Əbdüləzəl
Dəmirçizadənin başlıca idealı Azərbaycan dilinin
məna gözəlliklərini qorumaq və zənginləşdirmək
idi
"...Mən professor Bəkir Çobanzadə, Əbdürrəhim bəy
Haqverdiyev, Yusif Vəzir, Abdulla Şaiq kimi
görkəmli şəxslərin tələbəsi olmuşam, ədəbiyyat,
incəsənət və elm sahəsində bir sıra məşhur
şəxsiyyətlərlə - Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm,
Əbülhəsən, Sabit Rəhman, akademik Həmid Araslı,
professor Cəfər Xəndan, xalq rəssamı S.Salamzadə
və başqaları ilə sinif yoldaşı olaraq təhsil
almışam... Dilçilik sahəsində əsl tədqiqat
aparmaq zərgərlikdir".
Əbdüləzəl DƏMİRÇİZADƏ
 Azərbaycanın
görkəmli dilşünas alimi, EA-nın müxbir üzvü,
filologiya elmləri doktoru, professor Əbdüləzəl
Məmməd oğlu Dəmirçizadə (Rəsulov) 1909-cu ildə
Şəki şəhərində dəmirçi ailəsində anadan
olmuşdu. İlk təhsilini 1917-1922-ci illərdə
Şəkidə "Hədiqətül-maarif" adlı məktəbdə almış
Əbdüləzəl Məmməd oğlu sonra Şəki nümunə zəhmət
məktəbində oxumuş, 1925-ci ildə Şəki Müəllimlər
Seminariyasına daxil olmuşdu. Pedaqoji məktəbi
bitirən gənc 2 nömrəli tədris ocağına müəllim
təyin edilmiş, müəllimlik etməklə yanaşı, "Şəki
fəhləsi" qəzetinin fəal müxbiri, "Qızıl qələm"
cəmiyyətinin Şəki təşkilatının üzvlərindən biri
olmuşdur. 1929-cu ildə Ə.Dəmirçizadə ali təhsil
almaq niyyəti ilə Bakıya gəlmiş, Azərbaycan
Dövlət Darülfünununun dil-ədəbiyyat fakültəsinə
daxil olmuşdur. Tələbəlik illərində o, sonralar
Azərbaycan elmi və mədəniyyəti tarixində
tanınmış şəxslərə çevrilmiş insanlarla
ünsiyyətdə olmuşdur. Son kursda oxuyarkən
Ə.Dəmirçizadə professor B.Çobanzadənin rəhbərlik
etdiyi dillər kafedrasında çalışmışdır. Ali
təhsili başa vuran gənc müəllim ailə vəziyyəti
ilə əlaqədar Şəkiyə qayıdıb pedaqoji
fəaliyyətini davam etdirmişdir. Bir il sonra
professor B.Çobanzadə onu Bakıya
çağırtdırmışdır. Dilçilik üzrə aspiranturaya
daxil olan Əbdüləzəl Dəmirçizadə həm də
kafedranın müəllimi işləmişdir.
Əbdüləzəl
Dəmirçizadənin 1938-ci ildə nəşr etdirdiyi
"Azərbaycan ədəbi dili tarixi xülasələri" adlı
ali məktəb tələbələri üçün dərsliyi keçmiş SSRİ
məkanında tanınmış S.E.Malov, N.K.Dmitriyev,
Y.E.Bertels kimi alimlərin diqqətini cəlb etmiş,
əsəri namizədlik dissertasiyası kimi müdafiə
etmək tövsiyə olunmuşdur.
1940-cı ildə
həmin əsərə görə filologiya elmləri namizədi
alimlik dərəcəsi alan Ə.Dəmirçizadə 4 il sonra
artıq "Azərbaycan dilinin tarixi" (qədim dövr)"
mövzusunda doktorluq dissertasiyasını müdafiə
etmişdi.
Professor
Ə.Dəmirçizadə 40-cı illərin əvvəllərində ADU-nun
kafedra müdiri vəzifəsində çalışmışdır. 1943-cü
ildən o, həyatının sonuna qədər Azərbaycan
Dövlət Pedaqoji İnstitutunun Azərbaycan
dilçiliyi kafedrasına rəhbərlik etmişdir.
1951-1960-cı illərdə professor Dəmirçizadə həm
də Azərbaycan SSR EA-nın Nizami adına Dil və
Ədəbiyyat İnstitutunda Azərbaycan dili tarixi
şöbəsinin müdiri olmuş, elmi əsərlərin
hazırlanmasında, kadr yetişdirilməsində əmək
sərf etmişdir.
 Ə.Dəmirçizadə
1955-ci ildə EA-nın müxbir üzvü seçilmişdir.
Professor Ə.Dəmirçizadə türkologiya elminin
görkəmli nümayəndəsi olmuşdur. O, hələ
sağlığında, Azərbaycan dilçiliyinin
dialektologiya sahəsi müstəsna olmaqla, bütün
sahələrə aid ilk tədqiqatçı kimi
dəyərləndirilmişdi.
Maraqlı cəhət
burasıdır ki, Əbdüləzəl Dəmirçizadə Azərbaycan
dilçiliyinin müxtəlif sahələrinə aid kitablar,
məqalələr yazmaqla məhdudlaşmamışdır.
Professor
Dəmirçizadə Azərbaycan dili, onun tədrisi
metodikası üzrə, eləcə də Azərbaycan ədəbiyyatı
mütəxəssislərinin müəyyən qisminin yetişməsində
öz zəhmətini əsirgəməmişdir.
Əbdüləzəl
Dəmirçizadə böyük türkoloq alim olmaqla yanaşı,
həm də bir elm təşkilatçısı idi. Uzun illər
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun (indiki
ADPU) Azərbaycan dilçiliyi kafedrasına rəhbərlik
etmişdi. Bu kafedra böyük alimin qayğısı və
yaxından köməyi ilə Azərbaycanın dilçi alimlər
ordusu sırasına bir çox bacarıqlı kadrlar
vermişdir.
Vaxtilə
professor Ə.Dəmirçizadə ilə birgə çalışmış
Azərbaycan dilçiliyi kafedrası üzvlərinin
təsdiqlədikləri kimi, səmimilik, təmkinlilik,
təvazökarlıq, qayğıkeşlik, əməksevərlik, gözəl
yaddaşa və məntiqi mühakiməyə malik olmaq onun
şəxsi keyfiyyətlərindən idi.
Dilçi
kadrların yetişməsi sahəsində Ə.Dəmirçizadənin
böyük xidmətləri olmuşdur. Belə ki, onun
rəhbərliyi altında 70-dən çox elmlər namizədi və
elmlər doktoru yetişmişdir. Neçə-neçə dilçi
alimin müdafiəsində opponentlik etmişdir.
Azərbaycan
dilinin tarixi, fonetika və qrammatikası,
üslubiyyatı sahəsində tədqiqləri
Elm sahəsində
istedadlı alim kimi tanınmış Ə.Dəmirçizadə
"Müasir Azərbaycan dilinin fonetikası",
"Azərbaycan dilinin üslubiyyatı", "Azərbaycan
ədəbi dili tarixi xülasələri", "M.F.Axundov dil
haqqında və Axundovun dili", "Kitabi-Dədə
Qorqud" dastanlarının dili" kitabları ilə
dilşünaslığımızı zənginləşdirmişdir.
Professor Əziz
Əfəndizadə müdrik həmyerlisi ilə bağlı qələm
məhsulunda ("Onun həyat yolu") yazırdı:
Professor Ə.Dəmirçizadə elmi fəaliyyətinin ən
böyük hissəsini dilimizin tarixinin tədqiqinə
sərf etmişdir. O, həmin sahədəki elmi
fəaliyyətinə Azərbaycan ədəbiyyatı
klassiklərinin dilinin tədqiqi ilə başlamışdır.
Həmin tədqiqlərin nəticələri olaraq yazılmış
"Qasım bəy Zakirin dili haqqında",
"C.Cabbarlının dramaturgiya dili", "M.Ə.Sabirin
satira texnikası", "Azərbaycan ədəbi dili
tarixində M.F.Axundovun yeri", "M.F.Axundovun
pyeslərinin dili" və s. məqalələr "Revolyusiya i
kultura" (indiki "Azərbaycan" jurnalı),
"Müəllimə kömək" jurnallarında, "Ədəbiyyat" və
"Azərbaycan müəllimi" qəzetlərində dərc
olunmuşdur. Bu yazılarla gənc dilşünas ədəbi
dillə bağlı elmi problemin həlli istiqamətində
ilk addımlarını atırdı.
1938-ci ilin
sonlarında çapdan çıxmış "Azərbaycan ədəbi dili
tarixi xülasələri" haqlı olaraq ədəbi dilimizin
"inkişaf tarixini öyrənməkdə ilk bünövrə daşı"
(Ə.Əfəndizadə) hesab olunur. "Kitabi-Dədə
Qorqud"un, Nəsimi, Xətai, Füzuli, Vaqif,
M.F.Axundov və başqa söz sənətkarının dil və
üslub xüsusiyyətləri, müxtəlif üslubların
formalaşıb inkişaf etməsi, qrammatik vahidlərin
təkmilləşməsi prosesləri haqqında məlumatların
təhlil edildiyi kitab o dövrdə məşhur türkoloq
N.K.Dmitriyev tərəfindən türkologiyada ilk
orijinal əsər kimi qiymətləndirilmişdir.
Professor
Ə.Dəmirçizadənin ən irihəcmli və çox dəyərli
əsərlərindən biri "Azərbaycan dilinin tarixi"
(1948) dörd böyük fəsildən ibarətdir.
Bu çox maraqlı
və ciddi tədqiqat əsəri barədə akademik
E.Struve, akademik İ.İ.Meşşaninov yüksək
fikirlər söyləmişlər.
Akademik
İ.İ.Meşşaninov əsərə verdiyi rəydə yazmışdır:
"Bu əsərin
müəllifi heç bir sələfə malik olmadan, birinci
dəfə ən qədim dövrlərdən Azərbaycan dilinin
tarixini verir, son dərəcə mürəkkəb bir məsələ
üzərində qurulmuş olan bu əsər birinci və ciddi
əsərdir. Madam ki, tarixçi ölkənin ümumi
tarixini yazmaqla məşğuldur, dilçi də dil
sahəsində belə bir vəzifəni öhdəsinə
götürməlidir. Ə.Dəmirçizadə bu mövzunu götürmüş
və onu müvəffəqiyyətlə yerinə yetirmişdir.
O, birinci
olaraq geniş dairədə sövti müqayisəli təhlildən
istifadə etmişdir. Bu isə ona bir sıra yeni və
çox qiymətli fikirlər söyləmək imkanı
vermişdir...".
Dilimizin
tarixini öyrənmək sahəsində professor
Ə.Dəmirçizadənin böyük xidmətlərindən biri də
"Kitabi-Dədə Qorqud" dastanlarının dili üzərində
apardığı tədqiqatdır. Qeyd etmək lazımdır ki,
həmin dastanlar indiyədək dünya alimlərindən bir
çoxunun diqqətini cəlb etmiş, onun haqqında
saysız-hesabsız tədqiqat əsərləri yaradılmışdır.
Lakin bəzi mübahisəli məsələləri, məsələn, bu
dastanların nə zaman yaradıldığını, hansı xalqa
mənsub olduğunu və s. dil materialları əsasında
sübuta yetirmək üçün təşəbbüs göstərən
olmamışdır. Belə bir təşəbbüsü ilk dəfə, demək
olar ki, professor Ə.Dəmirçizadə öz öhdəsinə
götürmüş və həmin dastanların dilini ətraflı
şəkildə öyrənməklə bir sıra maraqlı nəticələrə
gəlmişdir. O, "Kitabi-Dədə Qorqud" dilindəki
leksik, qrammatik və fonetik xüsusiyyətləri
müəyyənləşdirməklə bu dastanların Azərbaycan
dilinin ən qədim abidəsi olduğunu sübut etmək
üçün tutarlı əsaslar göstərmişdir. Bütün bu kimi
məziyyətlərinə görə, məşhur türkoloq, SSRİ
EA-nın müxbir üzvü olmuş professor A.N.Kononov
müəllifin həmin əsərini "Kitabi-Dədə Qorqud"
dastanlarının öyrənilməsində "yeni bir mərhələ"
adlandırmışdır.
Professor
Ə.Dəmirçizadə "Azərbaycan dilinin sövtiyyatı"
(1947), "Müasir Azərbaycan dilinin fonetikası"
(1960) kitablarını nəşr etdirmişdi. Dilimizin
orfoepiyası və orfoqrafiyasına aid məqalələri
çap olunmuşdu.
"Azərbaycan
dilinin üslubiyyatı" (1962) əsəri bu sahədə
əsaslı mənbələrdəndir.
Alimin
etimologiya sahəsində araşdırmalarının bəhrəsi
olan "50 söz" əsəri (Bakı, 1968) dilimizin
tarixini öyrənənlər, tarixçilər üçün, geniş
oxucu kütləsi üçün bu gün də öz dəyərini
saxlayan kitabdır.
Dilin
tədrisi metodikası ilə bağlı dəyərli məqalələr
Azərbaycan
dilçilik elminin üçlüyü kimi tanınan
M.Şirəliyev, Ə.Dəmirçizadə və M.Hüseynzadə həm
də orta məktəblər üçün dərslik hazırlayıblar.
Akademik M.Şirəliyevlə professor M.Hüseynzadənin
dərsliyi uzun illər orta məktəblərdə istifadə
olunmuşdur.
Professor
B.Çobanzadənin digər yetirməsi - Ə.Dəmirçizadə
1936-cı ildə ibtidai məktəbin III sinfi üçün
"Türk (Azərbaycan-Ş.M.) dili" adlı ilk kitabı
hazırlamışdır.
Sonralar
Ə.Dəmirçizadə orta məktəblər üçün "Qrammatika"
(1938), kar-lallar üçün "Azərbaycan dili" (1941)
və "Azərbaycan dili" (1941) dərsliklərini
hazırlamış, bunlar uzun illər tədris
müəssisələrində istifadə olunmuşdur.
Azərbaycan
dilçiliyinin bu görkəmli nümayəndəsi həm də ana
dili tədrisinin bu və ya digər məsələləri ilə
maraqlanmış, Azərbaycan dilinin tədrisi ilə
bağlı otuza yaxın jurnal və qəzet məqaləsi çap
etdirmişdir. Tanınmış metodist alim, mərhum Əhəd
Əhmədov yazırdı: "Bu məqalələrin məzmunundan
aydın olur ki, professor Ə.Dəmirçizadə dil
tədrisinin nəzəri və praktik məsələləri ilə
təsadüfi deyil, bir tədqiqatçı kimi həmişə
sistemli, mütəşəkkil və ardıcıl şəkildə məşğul
olmuşdur. Ə.Dəmirçizadə Azərbaycan dili
tədrisinin bugünkü problemləri ilə yanaşı, həm
də onun keçmiş olduğu inkişaf tarixinə nəzər
salmış, bu sahədə maraqlı tədqiqat işi
aparmışdır".
Ə.Dəmirçizadə
məqalələrində ana dili dərslik və proqramlarına
münasibətini bildirmiş, təlimdə dərsliyin rolunu
düzgün dəyərləndirmişdir. Bu baxımdan 1936-cı
ildə "Müəllimə kömək" (indiki "Azərbaycan
məktəbi") jurnalının 9-cu nömrəsində çap olunmuş
metodik məktub, "Azərbaycan məktəbi"nin 1946-cı
il 2-ci nömrəsində verilmiş "Məktəb sərfinin
elmi əsasları" məqalələri dərsliklərin
vəziyyətini ətraflı təhlil edən, nöqsanları
obyektiv göstərən, dərsliklərin keyfiyyətinin
yaxşılaşdırılması ilə bağlı dəyərli təklif və
mülahizələrlə zəngin olan qələm məhsullarıdır.
"Orta məktəbin
Azərbaycan dili proqramması haqqında",
"Sintaksisi elmi əsaslar üzərində qurmalı", "Ana
dili təlim fənlərinin əsasıdır", "Sinifdənxaric
oxu", "Savadlı şagirdlər yetişdirək", "Ana
dilini əla bilməli", "Mübtədanın sualları
haqqında" və s. məqalələr ötən əsrin 40-50-ci
illərində "Kommunist", "Azərbaycan müəllimi",
"Ədəbiyyat" qəzetlərində dərc olunmuş, böyük
əks-səda doğurmuş elmi-metodik yazılardır.
Ə.Dəmirçizadə
Azərbaycan dilinin keyfiyyətli tədrisi üçün
mühit, müəllim və dərslik amillərini başlıca
şərt hesab edirdi. Müəllif yazırdı: "AiləniE
dilin öyrənilməsində mühüm rol oynayan
amillərdən biri olan mühitə daxil etmək lazım
gəlir. Mühit adlandırdığımız amilə təşkilat,
teatr, radio, kino və bir sıra yığıncaqlar da
daxildir. Dilin öyrənilməsində, nitq
inkişafında bunların böyük rolu vardır".
Taleyimdə
izi qalan insan
Paşa
Əfəndiyev,
əməkdar elm
xadimi, filologiya elmləri doktoru, professor
Böyük Vətən
müharibəsinin qızğın çağları idi. Səhv
etmirəmsə, 1944-cü ilin qışı idi. Orta məktəbin
VIII sinfində oxuyurdum. Atam oxuduğum məktəbdə
rus dili müəllimi idi. Bir qayda olaraq, mən
onun aldığı qəzet və jurnalları vərəqləyirdim.
Bir gün "Müəllimə kömək" ("Azərbaycan məktəbi"
jurnalı o vaxt belə adlanırdı) jurnalı
nömrələrinin birində Əbdüləzəl Dəmirçizadənin
şəklinə rast gəldim. Ayaq üstdə dayanmışdı,
əlində də kitab tutmuşdu. Nədənsə, onun çöhrəsi,
duruşu diqqətimi cəlb elədi. Yazılmışdı ki,
Dəmirçizadə doktorluq dissertasiyası müdafiə
edib. Dəmirçizadə ilə ilk tanışlığım belə
olmuşdur.
Mən o zaman
haradan biləydim ki, orta məktəbi bitirdikdən
sonra pedaqoji instituta girəcəyəm və
Ə.Dəmirçizadə də mənim müəllimim olacaqdır.
İnstitutda
mənə Azərbaycan dilindən aşağıdakı müəllimlər
dərs demişlər: Ə.Dəmirçizadə, Zeynal Tağızadə,
İsmayıl Əfəndiyev və Böyükxanım Rəhimova. III-IV
kurslarda bizimlə dildən yalnız Ə.Dəmirçizadə
məşğul olurdu. Dil tarixini və tarixi
qrammatikadan mühazirələri Əbdüləzəl müəllim
oxuyurdu. Onun aramla, səbr və böyük həvəslə
oxuduğu mühazirələrin sədaları indi də
qulağımdadır. Mühazirələrin müəyyən hissəsini
yazdırır və sonra da izah edirdi. O zaman
Azərbaycan dilinin tarixinə dair, demək olar ki,
çap materialı yox idi. Biz xüsusilə Əbdüləzəl
müəllimin "Dədə Qorqud" dastanlarının dilinə aid
olan mühazirələrini, demək olar ki,
əzbərləmişdik. Dastandan gətirilən uğurlu
misallar bizə eyni zamanda dastanın özünü
öyrənməyə kömək göstərirdi. Əbdüləzəl müəllim
kafedra müdiri kimi "Kitabi-Dədə Qorqud"dan
ixtisas kursu da qoymuşdu.
...1950-ci
ildə Əbdüləzəl müəllim dil və ədəbiyyat
fakültəsinin dekanı oldu. Ali məktəbi bitirəndə
Ə.Dəmirçizadə mənə tapşırdı ki, Azərbaycan
ədəbiyyatı tarixi kafedrasının müdiri professor
M.Rəfilinin yanına gedim, həm rəhbərliyini xahiş
edim, həm də referat üçün mövzu istəyim. O zaman
vəziyyət ağır idi. Yataqxanaya getdim, çox
fikirləşdim. Nəhayət, qərar çıxardım ki, mən
kəndə getməliyəm (Məni Şəki rayonunun Baş Göynük
kənd bir nömrəli orta məktəbinə dil-ədəbiyyat
müəllimi göndərmişdilər). Bir-iki gün sonra
institutda Əbdüləzəl müəllimlə rastlaşdıq: -
Paşa! (O, mənə həmişə belə müraciət edirdi).
Sənədlərini hazırladınmı? Mövzu götürdünmü?
Mən duruxdum,
dedim ki, professor, mən kəndə gedirəm.
Əbdüləzəl müəllim tutuldu, ciddi bir görkəm
aldı, incik bir vəziyyətdə dedi ki, hara
gedirsən? Dedim ki, rayona, sənədlərimi də
vermişəm qeydiyyatdan çıxarsınlar. Çarəm yox
idi, utana-utana vəziyyəti ona danışdım,
professor dedi ki, atana teleqram vur, ondan
icazə al, dörd il səni gözləyib, üç il də
gözləyər. O əlavə elədi ki, sən nə etdiyini
bilirsənmi, sənin taleyin həll olunur, gələcəyin
aspiranturadan asılıdır, belə imkan bir də ələ
düşməz. O dedi ki, indi get komsomoldan
xasiyyətnamə al, anket doldur, diplomun üzünü
çıxart və professor M.Rəfili ilə də görüş.
Beləliklə, mən qaldım, aspiranturaya daxil
oldum, elmi rəhbərim də professor M.Rəfili oldu.
Professor Dəmirçizadə taleyimi belə həll elədi.
Dilimizin
böyük tədqiqatçısı
Qəzənfər
Kazımov,
filologiya
elmləri doktoru, professor, AMEA-nın Nəsimi
adına Dilçilik İnstitutunun şöbə müdiri
Professorun
şəxsiyyətinə və əsərlərinə nəzər saldıqda belə
bir təsəvvür yaranır ki, elə bil, Azərbaycan
dili onun şəxsində öz böyük tədqiqatçısını
gözləyirmiş və elə bil, professor Dəmirçizadə
bunu duymuş, bu duyğu ilə hər tərəfə qol-qanad
açmış, onun ilkin ehtiyaclarını öz zəhmət və
istedadı, yuxusuz gecələri hesabına ödəməyi
özünə borc bilmişdir.
İndi o yoxdur,
lakin qiymətli əsərləri əlimizdə, məhəbbəti
qəlbimizdədir.
Kafedrası ilə
əbədi vidalaşmazdan üç gün əvvəl yanaşı
oturmuşduq. Elmi işlərin müzakirəsi idi.
Stolunun siyirməsini azacıq geri çəkib onun
qələmini götürdüm. Lakin qələm yazmadı, yerinə
qoydum. Bir qədər sonra yana çevrildikdə
heyrətləndim: o, həmin qələmlə bütöv bir
səhifəni doldurmaq üzrə idi. İclasın gedişi,
məruzələrin keyfiyyəti barədə qeydlər edirdi.
Mən bir anlıq diqqətlə baxdım: onun qələmi ağ
vərəq üzərində yerin təkinə işləyən kotan kimi
dərin şırımlar açmışdı. Bu yazını heç cür pozmaq
olmazdı. Onun yazısı sənətkar - dəmirçi əməyinin
məhsulu olan əbədi abidələr kimi idi,
pozulmazdı.
- Professor, -
dedim, - mən nə qədər çalışdımsa bu qələmlə heç
nə yaza bilmədim. Siz necə yazdınız?
Bir an üzümə
baxıb gülümsədi və təbəssümlə dedi:
- Baxır kimin
əlindədir.E
Düşündüm ki,
doğru deyir. Bu qələmlə hər kəs yaza bilməzdi.
Bu qələmin öz sahibi vardı. Onun sahibi bizim
əziz professor idi - Dəmirçizadə!
Şeirlər,
dramlar müəllifi
Zahid Xəlil,
filologiya
elmləri doktoru, professor, ADPU-nun kafedra
müdiri, şair
Görkəmli dilçi
alim, Azərbaycan Elmlər Akademiyasının müxbir
üzvü, filologiya elmləri doktoru, professor
Ə.Dəmirçizadə təxminən 19-20 yaşlarında bədii
yaradıcılığa başlamış və bu cəbhədə 20 ilə yaxın
çalışmışdır. O, hələ Şəkidə pedaqoji məktəbdə
təhsil alarkən Qızıl Qələmlər Cəmiyyətinin fəal
üzvlərindən olmuş, "Şəki fəhləsi" qəzetinin
səhifələrində tez-tez bədii yazılarla çıxış
etmişdir. O, ilk şeirlərindən tutmuş "Qaraca
Çoban", "Sonya", "Dədə Qorqud" adlı irihəcmli
əsərlərinə qədər Azərbaycan dilinin
zənginliyindən, bədii sözün imkanlarından
məharətlə istifadə etmişdir.
Ə.Dəmirçizadənin elm cəbhəsindəki sonrakı
inkişafı onun bədii yaradıcılığı ilə çox
əlaqədardır. O, Azərbaycan dilinin qanun və
üslublarını, daxili inkişaf dinamikasını
bilməzdən əvvəl - bədii yaradıcılıqla məşğul
olarkən - onu dərindən hiss etmişdir. Bu
təbiidir. Çünki "...hiss bilikdən müqəddəmdir;
həqiqəti hiss etməyənlər onu başa düşə bilməz,
dərk edə bilməzlər".
Dəmirçizadə
yaradıcılığa şeirlə başlamış, sonralar oçerk,
hekayə və dram janrında da əsərlər yaratmışdır.
Onun ilk şeiri 1927-ci ildə "Şəki fəhləsi"
qəzetində dərc olunmuş, bundan sonra respublika
və yerli qəzet-jurnalların səhifələrində
oxucular Ə.Dəmirçizadənin imzasına tez-tez rast
gəlməyə başlamışlar.
Dəmirçizadə
xalqımızın folklorunu daim maraqla öyrənmiş,
onun poetik xüsusiyyətlərindən bədii əsərlərində
istifadə etmişdir. Azərbaycan xalqının
qəhrəmanlıq dastanı olan "Dədə Qorqud"dan
yaradıcılıqla istifadə edərək 1943-cü ildə
eyniadlı librettosunu yazmışdır. Əsər Azərbaycan
Dövlət Filarmoniyasında oynanmış və böyük
müvəffəqiyyət qazanmışdır.
Dəmirçizadənin
yaradıcılığının müəyyən bir dövrü teatrla bağlı
olmuşdur. "Dədə Qorqud" librettosundan sonra
1945-ci ildə "Qaraca Çoban" pyesini yazmışdır.
Bu əsər Gənc Tamaşaçılar Teatrında oynanılmağa
başlamış, 1950-ci ilə qədər repertuardan
çıxmamışdır.
"Qaraca Çoban"
pyesinin də mövzusu xalqımızın sənət
abidələrindən olan "Dədə Qorqud" dastanından
götürülmüşdür. Əsərdə Azərbaycan xalqının öz
düşmənlərinə qarşı apardığı ölüm-dirim
mübarizəsi təsvir olunur.
Pyesdə
qəhrəmanlıq, sədaqət, vətənpərvərlik kimi yüksək
insani keyfiyyətlər təbliğ olunur. Təsadüfi
deyildir ki, müvəffəqiyyətlə oynanılan bu pyes
haqqında mətbuatda maraqlı fikirlər
söylənilmişdir.
Ömrünün xeyli
hissəsini bədii yaradıcılığa sərf edən
Dəmirçizadənin köhnə qəzet və jurnallarda
yaşayan bədii əsərləri bizə uzaq ulduzları
xatırladır.
***
Azərbaycan
EA-nın müxbir üzvü Ə.Dəmirçizadə Azərbaycan
poeziyasının nümunələrini "böyük bir ehtiram və
səmimiyyətlə, coşqun bir ehtirasla təbliğ
etmişdir".
Müasirlərinin
də qeyd etdikləri kimi, bayatıları, babaların
qüruru kimi əsrlərin sınağından çıxmış atalar
sözlərini, xalq mahnılarını dərindən sevmiş
Əbdüləzəl Dəmirçizadənin "ən dərin fəlsəfi
anlayışları və ən zərif duyğuları eyni qüdrətlə
təcəssüm etdirən Azərbaycan dilinin bütün
estetik və məna gözəlliklərini qorumaq,
zənginləşdirmək başlıca idealı" olmuşdur.
Şamxəlil MƏMMƏDOV |
