|
Bütün
ölkələrdə tədris olunan fənlər sırasında ana
dilinin öyrədilməsi birinci sırada durur. Bu,
ilk növbədə, xalqın dilinə, mədəniyyətinə,
milliliyin qorunmasına yönəldilmiş məqsəd kimi
görünsə də, həm də dilin mükəmməl bilinməsi
digər fənləri də yaxşı öyrənməyə, fikrin
ətrafdakılara daha rahat, səlis və dolğun
çatdırılmasına kömək edir. Öz dilini yaxşı bilən
şəxs digər dilləri də asan qavrayır. Nitqi və
yazısı gözəl olanları cəmiyyət həmişə hörmətlə
qarşılayır.
 Bu
mənada orta məktəblərdə ana dili və ona paralel
olaraq, ədəbiyyatın tədrisinin əsas bir neçə
məqsədini göstərmək olar:
1. Şagirdlərin
şifahi və yazılı nitqinin mükəmməlliyini təmin
etmək;
2. Dilin yaxşı
mənimsədildiyi şəraitdə başqa elmləri də daha
asan öyrənmək;
3. Müvafiq ali
məktəblərə qəbul zamanı tələb olunan bilik
meyarlarına lazımınca cavab vermək.
Fənnin
tədrisində qarşıya qoyulan məqsədə çatmaq üçün
dövlət və müvafiq strukturlar lazımi tədbirlər
görür. Belə ki, ana dilinin tədrisi birinci
sinifdən tutmuş on birinci sinif də daxil
olmaqla bütün siniflərdə aparılır. Sistemli
tədris isə V-XI sinifləri əhatə edir. Buna görə
də istər buraxılış, istərsə də qəbul
imtahanlarının sualları həmin siniflərdə
öyrədilənlərin əsasında hazırlanır. Ədəbiyyat
fənnindən isə əsas kurs X-XI siniflərdə
keçildiyindən suallar da bu siniflərin proqram
və dərslikləri əsasında hazırlanır.
Buraxılış
imtahanlarında şagirdlərə Azərbaycan dilindən
17, ədəbiyyatdan 8 sual təqdim edilir. Suallar
dilçiliyin proqramda olan bütün bölmələrini,
nəzəri və praktik sahələrini əhatə edir.
Relevantlığa görə test tapşırıqları faktoloji,
terminoloji, məntiqi-izahedici, ümumiləşdirici,
bədii mətnin məzmunu üzrə hazırlanmışdır.
2009-2010-cu
dərs ilində mərkəzləşdirilmiş qaydada keçirilən
buraxılış imtahanlarında Azərbaycan dili və
ədəbiyyatdan şagirdlərə təklif edilmiş test
tapşırıqlarının statistik təhlili
respublikamızda bu fənnin tədrisinin
vəziyyətini, şagirdlərin mənimsəmə səviyyəsini
izləməyə imkan verir.
Həmin test
tapşırıqlarından bəzilərinə nəzər salaq:
1.
Cümlələrin birinin tərkibində konkret isim
işlənməmişdir:
A) Yaralı
zabit ağrının şiddətinə hələ də dözürdü.
B) Dağlıq
ərazilər xəritədə xüsusi rənglə göstərilir.
C) Gözəllik
ondur, doqquzu dondur.
D) Uşaqlıqdan
müəllimlik ixtisasına yiyələnmək mənim də arzum
olmuşdur.
E) Az keçmişdi
ki, ikinci avtobus gəldi.
Bu test
tapşırığı VI sinifdə tədris olunan
"Morfologiya" bölməsinin isim bəhsinə aiddir.
Ümumən, şagirdlər bu mövzunu o qədər də pis
bilmirlər. Ancaq bir incə məqamda bəziləri
çətinlik çəkirlər. Çox vaxt gözəllik, təmizlik,
yaxşılıq və s. kimi sifətdən düzələn sözlərin
mücərrəd mənalı düzəltmə isim olduğunu
unudurlar. Mövcud tapşırığın A bəndində zabit,
B bəndində xəritə, C bəndində don, E bəndində
avtobus sözləri konkret isimdir. D bəndində isə
işlənən dörd isimdən (uşaqlıq, müəllimlik,
ixtisas, arzu) heç biri konkret deyil. Onları
gözlə görmək mümkün olmadığından mücərrəd
isimlərdir. Orta ağırlıq dərəcəsində olan
faktoloji bu test tapşırığına şagirdlərin cəmi
39,05%-i doğru cavab vermişdir. 49,66%-i isə
düzgün cavabı müəyyən edə bilməmişdir.
Doğru
cavab: D
2. Say və
sifət aşağıdakılardan ancaq birinə aid ola
bilər:
A)
təmkinlə
B)
ingiliscə
C) xeyli
D)
oxunan
E) məqsəd
VI sinfin
materialları əsasında hazırlanan bu test
tapşırığı relevantlığına görə ümumiləşdirici,
ağırlıq dərəcəsinə görə isə çətin testlər
sırasına aiddir. Şagirddən nitq hissələri,
onların xüsusiyyətləri, bir-biri ilə əlaqəsi,
oxşar və fərqli cəhətlərini bilməyi, nümunə
əsasında müəyyənləşdirməyi tələb edir. Şagird
bilməlidir ki, həm sifət, həm də say isimlə
bağlı olur, ondan əvvəl gəlir və onu müxtəlif
cəhətdən izah edir. Bunlar nəzərə alınsa,
görünər ki, A, B, C, D bəndlərindəki sözlərin
heç biri isim deyil, onların əvvəlinə nə sifət,
nə də say artırmaq olmur. Yalnız E bəndindəki
məqsəd sözü isimdir, onun əvvəlinə sifət də
(böyük məqsəd), say da (bir neçə məqsəd)
artırmaq olur. Şagirdlər bu suala o qədər də
yaxşı cavab verməyiblər: 24,49% düz, 70,27%
yanlış.
Doğru
cavab: E
3.
Eyniköklü sözlər cərgəsini göstərin.
A) yarışçı,
yarışdakı, yarışan
B) məktəbli,
məktəbimiz, məktəb
C) aşxana,
aşırım, aşdakı
D) görüş,
görüşdəki, görünmək
E) gül, güllü,
güləndə
Test tapşırığı
V sinfin "Söz yaradıcılığı" bölməsi əsasında
hazırlanmışdır. Çətin testlər sırasına aiddir.
Ümumiləşdirici testdir. Burada şagird sözun
tərkib hissələrini: kök, leksik və qrammatik
şəkilçiləri, eyniköklü sözlərlə eyni sözün
müxtəlif formalarını fərqləndirməyi, konkret
şəraitdə tətbiq etməyi bacarmalıdır. Əgər şagird
bilirsə ki, eyniköklü sözlər leksik şəkilçilərlə
düzəlir və quruluşca yalnız düzəltmə olur, sadə
və mürəkkəb olmur, onda A bəndində yarışan, B
bəndində məktəbimiz, məktəb, E bəndində gül,
güləndə sözlərinin sadə olduğunu asanlıqla
görər. C bəndində aşırım sözünün kökü aş feli
digər iki sözün kökündəki aş ismi ilə omonim
olduğundan onlar da eyniköklü hesab oluna
bilməz. D bəndindəki sözlərin üçü də
düzəltmədir, hər üçünün kökü gör felidir, hər
birinin leksik mənası fərqlidir.
Çətin
tapşırıqlardan olduğu üçün bu suala şagirdlərin
36,64%-i doğru, 57,74%-i isə səhv cavab
vermişdir.
Doğru
cavab: D
4. Xitabla
bağlı hansı fikir doğrudur?
A) Hal
şəkilçisi qəbul edən xitablar da idarə
əlaqəsində olur.
B)
Qeyri-müəyyən təsirlik halda olan xitablar da
idarə əlaqəsində olur.
C) Xitabla
xəbər arasında uzlaşma əlaqəsi pozulmur.
D) Feli
sifətlə ifadə olunan xitablar adlıq halda
olmalıdır.
E) Bütün nitq
hissələri xitab yerində çıxış edə bilir.
Test tapşırığı
VIII sinfin "Sintaksis" bölməsindəndir. Orta
ağırlıq dərəcəsindədir. Şagirdin xitab haqqında
bildiklərini yoxlamağa yönəldilmişdir. Şagird
bilməlidir ki, xitablar yalnız adlıq halda olur.
Onda A və B bəndlərindəki fikirlərin səhv olduğu
üzə çıxar. Xitabın heç bir üzvlə sintaktik
əlaqəyə girmədiyini bilən şagird C bəndinin də
doğru cavab olmadığını tapar. Xitabın bütün nitq
hissələri ilə ifadə oluna bilmədiyi də
əksəriyyətə məlumdur. Xitabın adlıq halda
olduğunu, feli sifətin xitab kimi işləndiyini
bilən şagird doğru cavabı tapmaqda çətinlik
çəkməməlidir. Şagirdlərin 33,68%-inin düz,
45,84%-nin səhv cavab verməsi o qədər də uğurlu
nəticə deyil.
Doğru
cavab: D
5. Məntiqi
cəhətdən uyğunsuzluq yaradan termini müəyyən
edin. nida, isim, qoşma
A) təyin
B) zərf
C) hallanma
D)
məsdər
E) sifət
Məntiqi-izahedi
ci, eyni
zamanda terminoloji test hesab oluna bilən bu
test tapşırığı "Qrammatika" bəhsi əsasında
tərtib edilmişdir. Statistika göstərir ki,
şagirdlər üçün çətin görünmüşdür. Belə
olmasaydı, verilən cavabların cəmi 17,58%-i
doğru, 71,44%-i səhv çıxmazdı. Görünür,
şagirdlərin böyük əksəriyyəti morfoloji
vahidlərlə sintaktik vahidləri tam ayıra bilmir.
Sualda verilən nida, isim, qoşma terminləri
morfologiyaya məxsus terminlərdir.
Distraktorlarda verilən zərf, hallanma, məsdər,
sifət sözləri də bu qəbildəndir. A bəndindəki
təyin isə sintaktik vahiddir. Həmin söz
yuxarıdakı məntiqi sıranı pozur.
Deməli,
doğru cavab: A
6. Rus
mətbuatında Azərbaycan ədəbiyyatına dair
qiymətli məqalələrlə cıxış etmiş, İrəvan
gimnaziyasında çalışmışdır:
A) A.Sur
B) S.Hüseyn
C) F.Köçərli
D) N.Vəzirov
E)
C.Məmmədquluzadə
XI sinif
ədəbiyyat fənnindən "Yeni dövr Azərbaycan
ədəbiyyatı, III mərhələ" bölməsindəndir. Orta
səviyyəli faktoloji test tapşırığıdır.
Şagirddən konkret faktı müəyyənləşdirməyi tələb
edir. N.Vəzirov və C.Məmmədquluzadənin
ədəbiyyatşünaslıqla məşğul olmadıqları məlumdur.
Digər üç nəfərdən yalnız F.Köçərli İrəvan
gimnaziyasında çalışmışdır. Peşəkar
ədəbiyyatşünaslıqla məşğul olmuş, çox sayda
məqalə və monoqrafiyalar yazmışdır. Suala cavab
verənlərin 33,13%-i etalonu qavramış, 46,27%-i
isə dəqiq cavabını müəyyənləşdirə bilməmişdir.
Doğru
cavab: C
7. Qətran
Təbrizi ilə bağlı doğru fikri müəyyən edin.
A) Bir neçə
vəzndə əsərlər yazmışdır.
B) Divan
müəllifi olmuşdur.
C) N.Gəncəvi
ilə görüşmüşdür.
D) Bir qəzəl
üçün şahlardan bir xəzinə almışdır.
E)
Şirvanşahlar sarayında yaşamışdır.
X sinfin
ədəbiyyat fənni əsasında tərtib olunmuş test
tapşırığıdır. Şagird bir neçə fikri
dəqiqləşdirməli, müqayisə aparmalı, doğru cavabı
tapmalıdır. Bunun üçün Q.Təbrizinin nə vaxt
yaşadığını bilmək vacibdir. Şagird onun
1012-1088-ci illərdə yaşadığını bilsə,
aydınlaşdıracaq ki, bu dövrdə yalnız əruz
vəznindən istifadə edilmişdir. Deməli, A bəndi
səhvdir. N.Gəncəvi onun vəfatından xeyli
sonralar doğulduğundan onların görüşü baş tuta
bilməzdi. Bir qəzəli üçün bir xəzinə alan
M.Gəncəvidir. Q.Təbrizi Şirvanşahlar sarayında
da yaşamamışdır. B bəndində göstərildiyi kimi,
"Divan" müəllifidir, bizə "Divan"ı gəlib çatan
ilk şairdir.
Şagirdlər bu
sualın cavabını müəyyənləşdirməkdə çətinlik
çəkməmişlər. Doğru və yanlış cavabların nisbəti
müvafiq olaraq 62,74% və 26,9%-dir.
Doğru
cavab: B
8. Doğma
sözünü nə üçün sətirdən sətrə keçirmək
mümkündür?
A) Azərbaycan
mənşəli olduğu üçün
B) iki hecalı
olduğu üçün
C) kök və
şəkilçidən ibarət olduğu üçün
D) ahəng
qanununa tabe olduğu üçün
E) hecaları
ancaq saitdən ibarət olmadığı üçün
Bu, V sinif
həcmində olan və "Fonetika" bəhsinə aid
düşündürücü test tapşırığıdır. Tapşırıq
məzunların sözün sətirdən sətrə keçirilməsi
barədə biliyini yoxlamaq məqsədi daşıyır.
Şagirdlərin 64 %-i bu sualı yanlış, 31 %-i doğru
cavablandırmışdır.
Doğru
cavab: E
9. Qarabağ
düzləri birləşməsində hansı sintaktik əlaqə növü
vardır?
A) idarə
B) uzlaşma və
idarə
C) yanaşma
D) idarə və
yanaşma
E) yanaşma və
uzlaşma
VIII sinif
həcmində "Sintaktik əlaqələr" bölməsinə aid
səviyyəcə orta sayıla bilən test tapşırığıdır.
Bu həm də "Söz birləşmələri" bəhsində öyrədilir.
Bu tapşırıq məzunların tabelik əlaqəsinin
tiplərinin göstəricilərini, olduğu yerləri
tapmağı yoxlamaq məqsədi güdür. III növ təyini
söz birləşməsi olduğundan həm uzlaşma, həm də
idarə əlaqəsi mövcuddur. Şagirdlərin 53%-i bu
suala müsbət cavab vermişdir.
Doğru
cavab: B
10. Budaq
cümləsi sintaktik təhlil sxeminə uyğun gələn
cümləni müəyyən edin.
A) Əgər ünvanı
öyrənsək, vaxtında çatarıq.
B) Danışdılar,
eşitdik.
C) Biz getdik,
ancaq uşaqlar dayandılar.
D) Onlar evə çatsalar da, qapını açmadılar.
E) Ana dedi
ki, oğlu qayıdacaq.
IX sinif
həcmində olan və "Mürəkkəb cümlə" fəslinə aid
olan çətin test tapşırığıdır. Bu tapşırıq
şagirdlərin mürəkkəb cümlə barədə
təsəvvürlərini, onun növlərini, tiplərini necə
mənimsədiklərini və necə tətbiq edə bilmək
bacarıqlarını yoxlamaq məqsədi daşıyır. Həm də
bu tapşırıqda baş cümləni budaq cümlədən
ayırmaq, sintaktik təhlil etmək bacarığını
yoxlamaq da hədəfdir. Düşündürücü olduğundan 51%
şagird səhv, 35% şagird doğru cavab vermişdir.
Doğru
cavab: E
11. Dil
haqqında verilənlərdən biri düzgün deyil:
A) əşyalara ad
vermək
B) insanlar
arasında əlaqə yaratmaq
C) fikir ifadə
etmək
D) yeganə
ünsiyyət vasitəsi olmaq
E) ən mühüm
ünsiyyət vasitəsi olmaq
X sinif
həcmində olub, "Dil haqqında ümumi məlumat"
bəhsinə aid, səviyyəcə asan hesab oluna bilən
test tapşırığıdır. Bu tapşırıq məzunların dil
haqqında hansı məlumatları bilməsi, dilin
funksiyalarını necə mənimsəməsi, ünsiyyətə
xidmət edən hansı vasitələrin olduğunu yoxlamaq
məqsədi daşıyır. 60 % şagird bu suala doğru
cavab vermişdir.
Doğru
cavab: D
12.
Aşağıdakılardan birinin əmr vermək səlahiyyəti
yoxdur:
A) nazirin
B) sinif
rəhbərinin
C) ali məktəb
rektorunun
D) məktəb
direktorunun
E) zavod
rəhbərinin
XI sinif
həcmində "Üslubiyyat" bölməsinə aid səviyyəcə
çətin olmayan test tapşırığıdır. Bu test
tapşırığı məzunların əməli yazı növlərindən biri
olan əmrin necə hazırlanması, kimlər tərəfindən
verilə bilməsi barədə biliyini yoxlamaq məqsədi
daşıyır. Şagirdlərin 60%-i suala doğru, 32%-i
yanlış cavab vermişdir.
Doğru
cavab: B
13.
"Koroğlu" eposunda Eyvazla birlikdə Bağdada
durna teli gətirməyə gedən igidlər kimlərdir?
A) Dəli Həsən,
Dəmirçioğlu
B) Bəlli
Əhməd, Halaypozan
C) Aşıq Cünun,
Dəli Həsən
D)
Tanrıtanımaz, Tüpdağıdan
E)
Dəmirçioğlu, Bəlli Əhməd
X sinif
ədəbiyyat fənninə, "Koroğlu" eposuna aid olan
asan səviyyəli test tapşırığıdır. Məqsəd eposun
qolları, onlarda hansı hadisələrin olmasına aid
bilikləri şagirdlərin necə mənimsədiyini üzə
çıxarmaqdır. Ədəbiyyat müntəxəbatlarına aid
tapşırıqları şagirdlər yaxşı oxumadıqları üçün
nəticə yüksək deyildir. Şagirdlərin 46%-i doğru,
41%-i səhv cavab vermişdir.
Doğru
cavab: E
14.
Müəllifi İ.Əfəndiyevdir, avtobioqrafik səciyyə
daşıyır, povest janrındadır.
A) "Üçatılan"
B) "Mahnı
dağlarda qaldı"
C) "Məhv olmuş
gündəliklər"
D) "Geriyə
baxma, qoca"
E) "Dağlar arxasında üç dost"
XI sinfin
həcmində İ.Əfəndiyev yaradıcılığına aid olan
test tapşırığıdır. Orta səviyyəlidir. Belə ki,
İ.Əfəndiyev yaradıcılığına aid olsa da, epik
yaradıcılığın nə olduğunu yaxşı mənimsəyən
şagird çətinlik çəkməməlidir. Bu test
tapşırığında məqsəd şagirdlərin yazıçının
dramatik yaradıcılığı ilə epik yaradıcılığını
fərqləndirmək bacarığını yoxlamaqdır. 53 %
şagird bu suala müsbət cavab vermişdir.
Doğru
cavab: A
2010-2011-ci
tədris ilinin buraxılış imtahanlarında
Azərbaycan dili və ədəbiyyat fənlərinə aid
inteqrativ test tapşırıqlarından da istifadə
etmək nəzərdə tutulur. Məqsəd bu fənlərə
şagirdlərin marağını, məsuliyyətini artırmaq,
onların digər qabiliyyət göstəriciləri ilə
bərabər, həm də fənlərarası əlaqə yaratmaq
qabiliyyətini yoxlamaqdır. Təqdim olunan bu test
modelləri mürəkkəblik səviyyəsinə görə çətin
tapşırıqlar hesab olunur.
1. Ədəbi
dilimizdə publisistik üslubun yaranması ilə
bağlı doğru fikri müəyyən edin.
Azərbaycan
ədəbiyyatının ..........
A) yeni
dövrünün ikinci mərhələsinin əhatə etdiyi dövrdə
yaranmışdır.
B) orta
dövrünün əhatə etdiyi dövrdə yaranmışdır.
C) intibah
dövründə yaranmışdır.
D) ən yeni
dövründə yaranmışdır.
E) şifahi qolu
vasitəsi ilə yaranmışdır.
2.
Tərkibinə görə ..........təhlil sxeminə uyğun
gələn hansı əsərin müəllifi C.Məmmədquluzadədir?
A) "Ölülər"
B) "Kamança"
C) "Çıxıbdır"
D) "Üçatılan"
E) "Uçurum"
3.
Azərbaycan ədəbi dilində bədii üslubun şeir
dilinə aid ilk nümunənin məxsus olduğu sənətkar
kimdir?
A) N.Gəncəvi
B)
Q.Bürhanəddin
C)
İ.Həsənoğlu
D) M.Füzuli
E) Ş.İ.Xətai
4.
Azərbaycan ədəbiyyatında ilk realist bədii nəsr
nümunəsi haqqında doğru fikri müəyyən edin.
A) Müəllifi
C.Məmmədquluzadədir.
B) Söz
birləşməsi ilə ifadə olunan adının asılı tərəfi
feli sifətlə ifadə olunmuşdur.
C) Adı
mürəkkəb sözlə ifadə olunmuşdur.
D) Komediya
janrından əvvəl yaranmışdır.
E) Adının
ifadə olunduğu söz ahəng qanununa tabedir.
5.
Azərbaycan ədəbiyyatının nümayəndəsi olan hansı
sənətkarın yaradıcılığında Azərbaycan ədəbi
dilinin funksional üslublarına aid nümunə
yoxdur?
A) N.Gəncəvi
B) Ə.Nəvai
C) M.Ş.Vazeh
D)
Q.Bürhanəddin
E) X.Natəvan
6. Söz
sırasının pozulduğu hansı nümunənin müəllifi
Aşıq Ələsgərdir?
A) "Gəl
tərpətmə yaralanmış könlümü"
B)
"Toy-bayramdır bu dünyanın əzabı"
C) "Bir şagird
ki, ustadına kəm baxa"
D) "On iki
şagirdim işlər hər yana"
E) "Əsər
yellər, qəhr eləyər yaz qara"
7.
N.Gəncəvinin neçənci poemalarının adında
bağlayıcıdan istifadə edilmişdir?
A) birinci və
üçüncü
B) üçüncü və
beşinci
C) ikinci və
üçüncü
D) birinci və
dördüncü
E) dördüncü
və beşinci
Məktəblərdə
buraxılış imtahanlarına qədər məktəbdaxili
qiymətləndirmə zamanı bu modellərə uyğun test
tapşırıqlarından istifadə edilməsi
məqsədəuyğundur. Çünki bu tipli test
tapşırıqları ilə eyni zamanda iki fəndən
-Azərbaycan dili və ədəbiyyatdan şagird
nailiyyətlərini qiymətləndirmək mümkündür.
Təhsil Nazirliyinin Monitorinq
və qiymətləndirmə şöbəsi |
