|
 Bugünkü
təhsil təcrübəsi göstərir ki, təlim prosesində
müxtəlif inteqrasiya metodlarından istifadə
etmədən hər hansı bir fənnin, o cümlədən
kimyanın tədrisində uğur əldə etmək çətindir.
Təlim prosesində motivasiyanın yaradılması,
sinifdə fəallığın artırılması, məzmunun
hərtərəfli aşılanması və şagirdlərdə müasir
dünyagörüşün formalaşdırılmasında inteqrasiyanın
rolu danılmazdır. İnteqrasiya həm də
məktəbdaxili və məktəbdənkənar təlimlərin
tətbiqi arasındakı fərqlərin aradan
qaldırılmasında mühüm rol oynayır. İnteqrasiya
- müəyyən təhsil sistemi çərçivəsində
şagirdlərin təfəkküründə dünyanın bütöv və
bölünməz obrazını formalaşdırmaq, onları
inkişafa və özünüinkişafa istiqamətləndirmək
məqsədi ilə təlimin bütün məzmun komponentləri
arasında struktur əlaqələri qurmaq və onları
sistemləşdirməkdir. Müasir dövrdə bu məsələyə
düzgün yanaşan təhsil işçiləri kurikulumların
inteqrasiyasını XXI əsrdə təhsilin keyfiyyətinin
yüksəldilməsi istiqamətində daha düzgün yol
hesab edirlər.
Müasir dünya təcrübəsində inteqrasiyanın
fəndaxili və fənlərarası modelləri mövcuddur.
Xüsusilə Qərb ölkələrində bu modellərdən
fənlərin məzmununun şagirdlərə çatdırılması,
öyrənmə prosesinə maraq yaradılması, şagird
dünyagörüşünün inkişaf etdirilməsi və onların
dərsdə daha fəal olması məqsədi ilə istifadə
olunur.
İnteqrativ dərslərin tədrisi metodikasına
aşağıdakı tələblər verilir:
1. İnteqrativ dərsin mövzusu tədris kurslarının
ümumiləşdiricisi roluna malik olmalıdır.
2. İnteqrasiyanın əsas prinsipi dərsin tədris
tərbiyəvi tapşırığına əsasən
formalaşdırılmasıdır.
3. İnteqrativ dərsin quruluşu fənlər arasında
əlaqələndirici tapşırığa malik olmasıdır və
aşağıdakı mərhələləri əks etdirməsidir.
Müəllim:
a) Dərs mövzusunda fənlərarası əlaqənin
mövcudluğunu dərk etməlidir.
b) Bilik və bacarıqların ümumi fənlərə aid
olduğunu bilməlidir.
c) Müəyyən bilik və bacarıqdan digərinə keçidi
qeyri-ənənəvi yollarla təmin etməlidir.
d) İnteqrasiya nəticəsində bilik və bacarıqları
ümumiləşdirməyi bacarmalıdır.
e) Yeni inteqrativ bilikləri möhkəmləndirməlidir
(yeni tapşırıqların həllinə əsasən).
4. İnteqrativ dərslərdə yeni fəal təlim
metodlarını tətbiq etmək, bilikləri
sistemləşdirmək və ümumiləşdirmək məqsədi ilə
şagirdlərdə yaradıcılıq fəaliyyətini inkişaf
etdirmək tələb olunur.
5. İnteqrativ dərslər bir neçə tədris fənni üzrə
didaktik vəsaitlərdən kompleks istifadə etməyin
metodikasını təmin etməlidir.
6. İnteqrativ dərsləri qeyri-ənənəvi metodlarla
tədris etmək məqsədəuyğundur. Məsələn, kompleks
ekskursiya dərsi, konfrans, seminar, səyahət
dərsi və s.
7. İnteqrativ dərslərin aparılması üçün fənn
müəllimləri əməkdaşlıq etməlidir.
8. İnteqrativ dərslərin nəticələrini yoxlamaq
üçün xüsusi diaqnostik vasitələrin (mətn,
yoxlama yazı işi, çalışma və s.) köməyindən
istifadə olunmalıdır.
Fənlərarası əlaqə klassik pedaqoqların
yaradıcılığında geniş yer tutmuşdur. Təsadüfi
deyildir ki, bu problemin prinsipləri, növləri
və fənlərin tədrisindəki əhəmiyyətindən çox
danışılmış və çoxlu sayda tədqiqat əsərləri
yazılmışdır. Respublikamızın alimləri də
fənlərarası əlaqə haqqında elmi-metodik fikir və
mülahizələr söyləmiş, bu sahədə xeyli faydalı
işlər görmüşlər.
Kimya və fizika fənn kurikulumlarındakı məzmun
standartları və mövcud fənn proqramlarına
əsaslanaraq kimyanın fizika və biologiya ilə
əlaqəli tədrisi haqqında elmi-metodik
mülahizələrimizi bir neçə dərs nümunəsində
veririk.
Mövzu:
Dövri sistemdə metalların mövqeyi. Atomlarının
quruluşu. Kristal qəfəslərin quruluşu. Metal
rabitəsi.
Məqsəd:
1. Dövri sistemdə metalların mövqeyini şərh edir.
2. Metalların atom quruluşlarını fərqləndirə
bilir.
3. Metalların kristal quruluşu ilə metal
rabitəsini əlaqələndirə bilir.
İş forması:
qruplarla iş.
İş üsulu:
müsahibəli şərh, fənlərarası və fəndaxili əlaqə,
müstəqil iş, fəal təlim üsulları.
Resurslar:
dövri sistem cədvəli, atomun quruluş sxemi,
metal kristal qəfəsi.
Dərsin gedişi:
əvvəlcədən verilmiş tapşırıqlara əsaslanaraq
şagirdlərə aşağıdakı suallarla müraciət olunur:
1. Dövri sistemdə element və bəsit maddələri
fiziki-kimyəvi xassələrinə görə xarakterizə
edin.
2. Dövrlərdə və qruplarda elementlərin atomunun
quruluşu necə dəyişir?
3. Kimyəvi rabitələri adlandırın və xarakterizə
edin.
4. Kristal qəfəsin tiplərini xarakterizə edin.
Suallar şagirdlərə paylanır və hər cütün bir
suala cavab verməsi bildirilir. Sonra müəllim
sinfə müraciət etməklə ardıcıl olaraq sualların
cavablandırılmasına nail olur.
Motivasiya:
Şagirdlərin diqqətini yeni mövzuya yönəltmək
məqsədilə müəllim sinfə müraciət edir: "Elementlərin
dövri sistemi, dövri qanun. Atomun quruluşu"
haqqında məlumatlarınıza əsaslanaraq metalların
dövri sistemdəki mövqeyini, onların atom
quruluşunu, metallara xas olan kristal quruluşu
və metal rabitənin təbiətini öyrənmək hər
biriniz üçün maraqlı olar".
Müəllim aşağıdakı suallardan ibarət olan iş
vərəqlərini şagirdlərə paylayır və qeyd edir ki,
hər bir cüt iki suala cavab verməlidir.
1. Dövri sistem cədvəlində metallar hansı qrup
və dövrlərdə yerləşmişdir?
2. Dövrlərdə və qruplarda metalların fəallığı
necə dəyişir?
3. Ancaq metallara xas olan xassələr hansıdır?
4. Metal rabitəsinin ion və kovalent rabitədən
fərqi nədir?
5. Metalın kristal qəfəsinin quruluşu necədir?
6. Dövrlərdə metalların fəallığının azalmasını
atomun quruluşuna əsasən izah edin.
Cavablar hazır olduqdan sonra müəllim
ardıcıllıqla sualların cavablarının müzakirəsinə
başlayır. Bəzi sualların cavabları ilə
razılaşmayan müəllim əlavə məlumat verir.
Mövzu:
Elektroliz hadisəsi.
Məqsəd:
1. Şagird elektroliz prosesinin getməsini izah
edə bilir.
2. Elektrodlarda gedən oksidləşmə-reduksiya
reaksiyalarının tənliklərini tərtib edir.
3. Elektroliz hadisəsini elektroliz qanunu ilə
əlaqələndirir.
Resurslar:
U-şəkilli şüşə boru, kömür elektrodlar, batareya,
elektrik lampasından ibarət dövrə, mis (ıı)
xlorid duzu, distillə olunmuş su, natrium
qələvisi, dəmir mıx, metalların kimyəvi aktivlik
sırası, elektrolizə aid tablo.
İş forması:
qruplarda iş.
İş üsulu:
problemli şərh, fəndaxili və fənlərarası əlaqə,
müstəqil iş.
Dərsin gedişi: sinfin təşkilindən sonra
şagirdlər üç qrupa bölünürlər:
I qrup - S.Arrenius, II qrup - M.Faradey, III
qrup - N.Beketov.
Şagirdlərin bilik və bacarıqlarını araşdırmaq
üçün hər bir qrupa sorğu vərəqləri verilir.
Sualların bir çoxu şagirdlərin fizikadan
öyrəndiyi məlumatlara əsaslanmışdır. Nümunə
olaraq II qrupun tapşırığını nəzərdən keçirək.
II qrup - M.Faradey
1. Elektrod nədir?
2. NaCl və K2SO4
duzlarının dissosiasiyasının tənliklərini
yazın.
3. Dəmir(II)sulfatın elektrolizi zamanı
elektrodlarda gedən oksidləşmə-reduksiya
reaksiyalarının tənliklərini yazın.
4. Elektroliz hadisəsinin elektroliz qanunundan
asılı olduğunu izah edin.
5. Qələvi metalları elektrolizlə almaq olarmı?
Ərintidə və məhlulda gedən proseslərin fərqini
izah edin.
Suallar qruplara paylanır. Qısa cavab
hazırlamaları üçün 15 dəqiqə vaxt müəyyən
edilir. Bu müddətdə müəllim qruplar arasında
gəzişir, lazım gəldikdə şagirdlərə istiqamət
verir. Elektroliz zamanı elektrodlarda gedən
oksidləşmə-reduksiya prosesi haqqında da məlumat
verir.
Mövzu:
Aminturşuları
Məqsəd:
Aminturşularının quruluşu, xassələri, tətbiqi
haqqında şagirdlərin bilik və bacarıqlara
yiyələnməsinə nail olmaq.
Strategiya:
Müsahibəli şərh, fənlərarası əlaqə, müstəqil
işlər, qruplarda iş.
Resurslar:
Aminturşularından nümunə, maqnezium tozu,
natrium hidroksid, natrium karbonat, etil spirti,
xlorid turşusu.
Dərsin gedişi:
Sinfin təşkilindən sonra keçən dərsin sorğusunu
aparmaq məqsədi ilə müəllim əvvəlcə şagirdlərlə
frontal sorğu aparır, sorğu vərəqlərində
göstərilən suallara cavab hazırlamaq üçün
şagirdlərə məsləhətlərini verir. Sonra
şagirdləri qruplara bölür və suallara yazılı
cavab hazırlamalarını bildirir.10-12 dəqiqədən
sonra cavablar toplanılır və yeni mövzu ilə
bağlı qruplara işçi vərəqləri paylanılır. Bir
qrupun suallarını nəzərdən keçirək.
Qrup-Zülallar:
1. RNT molekulunun tərkibi DNT-dən nə ilə
fərqlənir?
2. RNT-nin hansı növləri vardır?
3. Bioloji proses zamanı aminturşularının
alınmasını necə izah edə bilərsiniz?
4. Bir neçə aminturşunun quruluşunu göstərməklə
onları adlandırın.
5. Aminturşuların turşu xassəsini göstərən
reaksiya tənliklərini yazın.
Qruplarda şagirdlərin tapşırıqlar ətrafında
hazırlığı istənilən səviyyədə olmadığı özünü
göstərmişdir. Ona görə ki, aminturşuların yaxşı
başa düşülməsi üçün biologiya ilə əlaqəli
məsələləri başa düşməklə yanaşı fəndaxili
əlaqəni də düşünmək və bilmək lazımdır. Müəllim
hər bir qrupda hansı suala cavab verməkdə
şagirdlərin çətinlik çəkə biləcəklərini
bildiyindən həmin suallar üzərində bir qədər
izahat aparmalı olur.
Müəllim dərsi yekunlaşdırır və şagirdlərin əldə
etdikləri bilik və bacarıqları möhkəmləndirmək
məqsədi ilə onlara test sualları olan vərəqləri
paylayır. Cavablar qiymətləndirilir.
Mürşüd FƏRƏCOV,
pedoqoji elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, TPİ
Kurikulum
Mərkəzinin böyük elmi işçisi |
