|
Qiymətləndirmə təhsildə proqnozlaşdırmanın mühüm
tərkib hissəsi olub sistemli məlumat toplama və
məlumatların təhlili vasitəsi ilə təlim
prosesinin dəyərləndirilməsinə və bu sahədə
perspektivlərin müəyyənləşdirilməsinə imkan
verən, təhsilin keyfiyyətini idarə edən sistemli
prosesdir. Digər mühüm təhsil prosesi olan
dəyərləndirmə qiymətləndirmənin tərkib hissəsini
təşkil edir. Bu səbəbdən dəyərləndirmənin
nəticələri qiymətləndirmə üçün əlverişli xammal
hesab edilir.
Dəyərləndirmə fəaliyyətin keyfiyyət
göstəricilərinin dəyəri haqqında fikir yürütməyə
imkan verir. Belə ki, dəyərləndirmə fəaliyyətdə
olan və ya başa çatmış hər hansı bir proqramın
mümkün qədər sistemli və obyektiv təhlilini və
ekspertizasını keçirmək, onun effektivliyini,
məqsədəuyğunluğunu, həyatiliyini və qarşıya
qoyulmuş məqsədlərin düzgünlüyünü müəyyən etmək
üçün konsepsiyasını, icrasını və nəticələrini
öyrənmək məqsədi daşıyan bir prosesdir.
(M.Mərdanov, R.Ağamalıyev,
A.Mehrabov,T.Qardaşov. "Təhsil sistemində
monitorinq və qiymətləndirmə").
Dəyərləndirmə məktəbin bütün aspektlərini və bu
aspektlərin şagird nailiyyətlərinə təsirini
əhatə edir və şagird, müəllim, məktəb və ya
bütünlükdə təhsil sistemi səviyyəsində aparıla
bilər. Təcrübə göstərir ki, dəyərləndirmənin
təhsil sistemi səviyyəsində aparılması
gözlənilən nəticələri verməmişdir. Təhsil üzrə
beynəlxalq ekspertlərin fikrinə görə, məktəb
rəhbərliyinin, şagirdlərin, müəllimlərin
fəaliyyətinin və ümumilikdə təhsil sisteminin
keyfiyyətinin müəyyənləşdirilməsinə məhz
məktəbdən başlamaq arzulanan səmərəni verə
bilər. Bütün bunlar onu deməyə əsas verir ki,
sistem səviyyəsində hansı işlərin görülməsindən
asılı olmayaraq, əsl keyfiyyət səviyyəsi
sinifdaxili prosesdən asılıdır. Məktəblər sistem
komponentlərinin birləşdiyi, qarşılıqlı əlaqədə
olduğu və öyrədən-öyrənən prosesinin
keyfiyyətinin müəyyənləşdirildiyi məkandır.
Yalnız məktəbdə keyfiyyətlə bağlı problemlərin
əksəriyyətinə (müəllim və şagird davamiyyətinin
aşağı olması, resurslardan tam istifadə
edilməməsi, qeyri-qənaətbəxş müəllim hazırlığı
və s.) nəzarət etmək mümkündür. Odur ki, müasir
dövrdə məktəblər təhsil keyfiyyətinin
müəyyənləşdirilməsində əsas komponent rolunu
oynayırlar.
Məktəb fəaliyyətinin dəyərləndirilməsi prosesi
üç məqsədə xidmət edir: 1) məlumatların
toplanması və təhlil edilməsi vasitəsi ilə
problemlərin müəyyənləşdirilməsi; 2) məktəb
fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi; 3) yeniliklər
və dəyişikliklər üçün müvafiq təkliflərin
verilməsi.
Dəyərləndirmə özündə üç mexanizmi ehtiva edir:
xarici nəzarət, daxili nəzarət və ya
özünüdəyərləndirmə və şagird nailiyyətlərinin
qiymətləndirilməsi - imtahanlar.
Xarici nəzarət dünya ölkələrində müxtəlif
şəkildə icra edilir və adətən ənənəvi nəzarət
qurumları və ya Təhsil Nazirliyi tərəfindən
həyata keçirilir. Xarici nəzarət qurumlarının
bariz nümunəsi 1980-ci illərin sonlarında Böyük
Britaniya və Uelsdə yaradılan OFSTED - Təhsil
Standartları İdarəsidir. OFSTED yalnız məktəb
fəaliyyətinə nəzarəti deyil, həm də təhsilin
auditini həyata keçirir. Audit məktəb vəsaitinin
istifadəsinə nəzarəti, sinifdaxili müşahidələr
əsasında təlimin keyfiyyətinin öyrənilməsini,
müəllim-valideyn münasibətlərinin
araşdırılmasını həyata keçirmək məqsədi ilə
aparılır. Auditdən sonra məktəbə və ictimaiyyətə
məktəbin fəaliyyəti haqqında geniş məruzə və
tövsiyələr təqdim edilir. Qurumun əməkdaşlarına
müəllimlər üzərində distant nəzarət səlahiyyəti
verilir.
Dəyərləndirmənin ikinci vasitəsi məktəb
fəaliyyətinin keyfiyyətinə daxili nəzarət -
daxili dəyərləndirmədir. Daxili dəyərləndirmənin
geniş yayılmış formalarından biri məktəblərin
özünüdəyərləndirməsidir. Özünüdəyərləndirmə
məktəb direktoru, direktor müavini və bir neçə
müəllimin cəlb edilməsi ilə aparılır.
Dəyərləndirmənin bu forması xarici nəzarətdən
fərqli olaraq məktəb rəhbərliyinə və müəllimlərə
məktəb fəaliyyəti keyfiyyətinin inkişafında daha
real, aktiv və müstəqil rol oynamaq imkanı
verir. Çünki bu zaman dəyərləndirmə məktəb
fəaliyyətinin iştirakçıları-məktəb rəhbərliyi,
müəllimlər, valideynlər üçün güzgü rolunu
oynayır. Daxili dəyərləndirmə şagird, müəllim və
məktəb rəhbərliyinin fəaliyyəti, məktəbdə
kurikulumun tətbiqi, təlim-tərbiyə, şagird
nailiyyətləri, aidiyyəti qurumlar və ya şəxslər
tərəfindən şagirdlərə göstərilən dəstək kimi
sahələri əhatə edir.
Daxili dəyərləndirmə bir neçə formada, məktəb
rəhbərliyinin öz təklifi və ya nazirliyin tələbi
əsasında məktəb heyətinin hər bir üzvünün öz
fəaliyyətini müşahidə etməsi və ya məktəb
rəhbərliyi tərəfindən bir layihə kimi həyata
keçirilə bilər. Təcrübə göstərir ki, məktəblərin
fəaliyyət istiqamətinin və xarakterinin kökündən
dəyişilməsi üçün vacib məsələlərdən biri icbari
xarici nəzarətin məktəb rəhbərliyinin fəaliyyəti
dəyişmək niyyəti ilə üst-üstə düşməsidir. Bir
çox ölkələrdə məktəblərdən fəaliyyət planlarını
hazırlamaları da tələb olunur.
Şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi
dəyərləndirmənin üçüncü mexanizmi hesab olunur.
Məlumdur ki, təhsildə qiymətləndirmənin başlıca
məqsədlərindən biri şagird nailiyyətləri
haqqında məlumatların toplanmasıdır. Bu
məlumatlar təhsil sisteminin keyfiyyətinin
yüksəldilməsi ilə, maddi resursların düzgün
bölüşdürülməsi ilə bağlı müvafiq qərarların
qəbul edilməsində böyük rol oynayır.
Əksər ölkələrdə dəyərləndirmənin əsas
komponentləri olan təhsil standartlarının və
təhsilin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması prosesi
məhz qiymətləndirmə vasitəsilə həyata keçirilir.
Həm milli, həm beynəlxalq, həm də məktəbdaxili
qiymətləndirmənin nəticələrindən məktəb
fəaliyyətinin dəyərləndirilməsi məqsədi ilə
istifadə edilməsi məqsədəuyğun hesab edilir.
Çünki hər üç qiymətləndirmənin nəticələri məktəb
fəaliyyəti haqqında mühakimə yürütməyə imkan
verir. Məhz şagird nailiyyətlərinin nəticələri
müəllimlərin, məktəb rəhbərlərinin, yerli
təhsili idarəetmə orqanlarının fəaliyyətinin
dəyərləndirilməsində indikator rolunu oynayır.
Dünya ölkələrinin əksəriyyətində qiymətləndirmə
nəticələri reytinq cədvəlləri şəklində çap
edilərək ictimaiyyətə çatdırılır. Beləliklə, hər
bir valideyn övladının nailiyyəti ilə birgə onun
təhsil aldığı məktəb haqqında da fikir yürütmək
imkanı qazanır. Lakin təhsil üzrə beynəlxalq
ekspertlərin fikrinə görə, qiymətləndirmə
nəticələrinin valideynlərdən daha çox
müəllimlərə çatdırılması vacibdir. İnkişaf etmiş
təhsil sisteminə malik bir çox ölkələrdə
imtahanları keçirən qurum və ya Təhsil
Nazirliyinin müvafiq şöbəsinin fəaliyyətinə
imtahanların keçirilməsi ilə bərabər
qiymətləndirmə nəticələrinin təhlili, onların
müəllimlərlə müzakirəsi və müəllimlərə lazımi
tövsiyələrin verilməsi kimi məsələlər də
daxildir.
Məktəb fəaliyyətini dəyərləndirmək məqsədi ilə
şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsindən
müxtəlif şəkildə istifadə etmək mümkündür.
Məsələn, Argentinada hər yeni tədris ilinin
əvvəlində hər bir məktəbə qiymətləndirmə
nəticələri ilə bağlı geniş hesabat göndərilir.
Hesabatda məktəb üzrə qiymətləndirmə
nəticələrinə əsasən məktəbin ərazi üzrə tutduğu
yer və fərdi qaydada hər bir şagirdin nəticələri
öz əksini tapır. Şagird nəticələri fənn və test
suallarına əsasən qruplaşdırılır. Bura
nəticələrin yaxşılaşdırılması və nöqsanların
aradan qaldırılması məqsədi ilə pedaqoji
tövsiyələr də əlavə olunur. Fransada isə
məktəblərə iki növ dəyərləndirmə nəticəsi
göndərilir: real nəticələr və proqnozlaşdırılan
nəticələr. Proqnozlaşdırılan nəticələrə məktəbin
yerləşdiyi əraziyə, müəllim, şagird
kontingentinə və məktəbin maddi-texniki bazasına
uyğun olaraq gözlənilən nəticələr aiddir. ABŞ,
Avstraliya, Çili təcrübələrinə nəzər saldıqda
məlum olur ki, bu ölkələrdə dəyərləndirmənin
nəticəsi olaraq nəticələrin yaxşılaşdırılmasına
ehtiyacı olan məktəblərə maddi-texniki yardımla
yanaşı, müəllimlər üçün pedaqoji seminar və
treninqlərin, şagirdlər üçün isə əlavə
məşğələlərin keçirilməsinin təşkili həyata
keçirilir.
ABŞ-ın Tennesi ştatında dəyərləndirmədən sonra
məktəblər üzrə məktəb rəhbərliklərinə və fənn
müəllimlərinə dəyərləndirmə materiallarından
necə istifadə edəcəkləri barədə təlimatlar
verilir. Sonrakı mərhələlərdə hər bir məktəb
rəhbərliyinə göndərilən hesabata əsasən hər
sinfin zəif göstəricilərə malik şagirdlər qrupu
müəyyənləşdirilir. Həmin şagirdlərin adlı
siyahısı sinif rəhbərlərinə təqdim edilir və
onlardan bu şagirdlər haqqında məlumat vermələri
xahiş olunur. Bu məlumatlarda əsasən
sosial-iqtisadi durumun aşağı olması,
davamiyyətin aşağı olması, davranışda
problemlər, məktəbə mənfi münasibət kimi
psixoloji faktorlar öz əksini tapır. Daha sonra
həmin çatışmazlıqlardan hansının daha çox məktəb
tərəfindən təmin edilə biləcəyi müzakirə edilir.
Dəyərləndirmə məktəb rəhbərliyinin dövlət
qarşısında daşıdığı maddi məsuliyyətə və məktəb
fəaliyyətinin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasına
əsaslana bilər. Maddi məsuliyyət dedikdə,
məktəb üçün ayrılmış vəsaitin məktəb rəhbərliyi
tərəfindən səmərəli istifadə edilməsinin
müəyyənləşdirilməsi nəzərdə tutulur. Lakin
tənqidçilər dəyərləndirmənin yalnız imtahanlara
və ya vəsaitin istifadəsinə əsaslanmasının
əleyhinə çıxış edirlər. Çünki bu cür
dəyərləndirmənin məktəb rəhbərliyi və müəllim
fəaliyyətinin daralmasına, həmçinin kurikulumun
tətbiqinə mənfi təsir göstərdiyi hesab edilir.
Bundan əlavə, belə dəyərləndirmə kifayət qədər
maddi vəsaitə malik olmayan məktəblərin, kənd
məktəblərinin fəaliyyətinin yaxşılaşdırılmasına
az təsir edir və ya heç təsir etmir. Ona görə də
dəyərləndirmənin məktəb fəaliyyətinin
keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasına yönəldilməsi
məqsədəuyğundur.
Dövrümüzdə təhsil idarəçilərini maraqlandıran
əsas məsələlərdən biri budur: Şagirdlərin icbari
təhsilə cəlb edilməsi onların müvafiq bilik,
bacarıq, vərdiş və maraqları lazımi səviyyədə
əldə etmələrinə imkan verirmi? Məktəb
fəaliyyətinin keyfiyyəti bunu təmin edirmi?
Məktəb fəaliyyətinin keyfiyyəti dedikdə, nə
nəzərdə tutulur? Ədəbiyyatda bu anlayışın
müxtəlif təriflərinə rast gəlmək mümkündür.
Yaxşı məktəb: a) savadlı müəllimlərin cəlb
olunduğu və maddi-texniki baza ilə yaxşı təchiz
olunmuş məktəbdir; b) nizam-intizamın yüksək
səviyyədə olduğu və yaxşı müəllim-şagird
münasibətlərinin mövcud olduğu məktəbdir; c)
imtahan nəticələrinə görə ilkin sıraları tutan
məktəblərdir. Hətta valideynlər də çox zaman
"yaxşı məktəb" anlayışını məhz ən yaxşı imtahan
nəticələrinə görə fərqlənən məktəblərə aid
edirlər.
Əlbəttə, qiymətləndirmə nəticələri məktəb
fəaliyyətinin səmərəliliyini göstərən
vasitələrdən biridir. Lakin gəlin görək, öz
fəaliyyətini sırf qiymətləndirmə nəticələrinə
yönəldən məktəb həqiqətən yaxşı keyfiyyət
göstəricilərinə malikdirmi?
Artıq qeyd etdiyimiz kimi, məktəb fəaliyyətinin
keyfiyyətini dəyərləndirərkən yalnız imtahan
nəticələrinə güvənmək düzgün deyil. Təlim
prosesi müstəqil proses olmayıb, bir çox
amillərin təsirinə məruz qalır. Bu amillər
şagird nailiyyətlərinə təsir edir və məhz həmin
amillərin də nəzərə alınması dəyərləndirmənin
səmərəli olmasına şərait yaradır. Məktəb
fəaliyyətinin keyfiyyətinin
dəyərləndirilməsində məktəbin insan və material
resurslarını nəzərə almaq mütləqdir. Belə
qənaətə gəlmək olar ki, keyfiyyətli məktəb o
məktəbdir ki, orada şagirdlərin nəticələri,
onların yaşayış şəraiti və sosial vəziyyətləri
nəzərə alınmaqla, proqnozlaşdırıldığından yüksək
olsun.
Beləliklə, məktəb fəaliyyətinin keyfiyyəti
özündə üç bir-biri ilə əlaqəli səviyyəni ehtiva
edir: maddi və insan resurslarının keyfiyyəti;
idarəçilik və öyrədən-öyrənən münasibətinin
keyfiyyəti; nəticələrin keyfiyyəti. Məsələ
bundadır ki, biz heç də həmişə bu üç səviyyənin
reallıqda bir-biri ilə necə əlaqədə olduğunu
bilə bilmərik. Ancaq biz bilirik ki, bu
faktorlardan birinin nəticələrə bilavasitə
təsiri mövcuddur. Məsələn, şagirdin dərs
vəsaitlərinin kəmiyyətcə çoxaldılması heç də
onun imtahan nəticələrinin də yüksəlməsinə
dəlalət etmir. Ona görə də təhsil keyfiyyətinin
yüksəldilməsi üçün biz məhz hansı keyfiyyət
faktorundan necə istifadə etməli olduğumuzu
bilməliyik. Dünya təcrübəsinə əsaslanaraq deyə
bilərik ki, əsasən infrastruktura, texniki
təchizata, müəllim hazırlığına vəsait
qoyulmasına yönələn islahatlar təhsil
keyfiyyətinə məhdud təsir göstərirlər.
Əlbəttə, texniki təchizatın zəif olduğu məktəbdə
yaxşı nəticələrdən danışmaq real görünmür. Lakin
bəzən iki eyni texniki bazaya malik məktəbin
göstəricilərinin müxtəlif olduğunun şahidi
oluruq. Hətta bəzən acınacaqlı şəraitə malik
məktəbin şagirdləri daha yaxşı şəraitə malik
məktəbin şagirdlərindən daha yüksək nəticələr
göstərirlər. Odur ki, maddi vəsait göstəricilərə
təsir göstərsə də, bu təsir digər amillərin,
məsələn, insan amillərinin təsirlərinə nisbətən
zəif hesab olunur. Təhsilin keyfiyyətinə təsir
edən ən vacib amil məktəbdə müəllim-şagird,
müəllim-müəllim, müəllim-valideyn
münasibətlərinin səviyyəsidir. Təhsil keyfiyyəti
üzrə islahatlarda əsas diqqəti insan faktoruna
yönəltsələr daha real nəticələrə nail olmaq
mümkündür.
Məktəb fəaliyyətinin dəyərləndirilməsini həyata
keçirərkən aşağıdakı amillərə diqqət yetirmək
vacibdir:
1.Müəllimin xarakteristikası: təhsili və
pedaqoji hazırlığı, təcrübəsi, bacarıqları,
yaşayış şəraiti, ictimaiyyətlə əlaqələri,
işindən razılığı, motivasiyaları və s.
2.Pedoqoji proses: hər sinif üzrə şagirdlərin
sayı, öyrədilən dərs proqramı, təlim dili,
öyrənməyə sərf edilən vaxt və s.
3.Maddi vəziyyət: məktəb infrastrukturunun
mövcudluğu və keyfiyyəti, sinif otaqları üçün
müxtəlif avadanlıqlar, şagird vəsaitləri,
müəllimlər üçün metodiki vəsaitlər və s.
4.Öyrənənlərin xarakteristikası: cinsi, yaşı,
sağlamlıq vəziyyəti, sosial-iqtisadi vəziyyəti,
sosial-mədəni vəziyyəti və s.
5.Valideynlərlə münasibət: Valideynlər uşaqların
təhsilində müəllimlərin birbaşa partnyoru kimi
çıxış edirlər. Odur ki, bu münasibət xüsusi
diqqətə layiqdir. Həmin münasibətlər (1)
müəllim-valideyn ünsiyyətinin; (2) valideynlərin
məktəb fəaliyyətində nə dərəcədə rol oynadığının
(maddi, pedaqoji və idarəçilik baxımından)
müşahidə edilməsi ilə təhlil edilə bilər.
6.Rəhbərlik ilə əlaqələr: Həmin münasibətləri
təhlil edərkən aşağıdakılara diqqət yetirmək
lazımdır: (1) pedaqoji idarəçilik; (2)
təlim-tərbiyə üzrə direktor müavinlərinin
pedaqoji davranış və müəllimlərlə münasibətləri;
(3) müəllim və direktor müavinlərinə təhsil
idarəçiləri tərəfindən göstərilən dəstək; (4)
müəllim və direktor müavinlərinin müxtəlif
ictimai təşkilatlarla, QHT-lərlə və s.
əlaqələri.
Müəllimlər yalnız təhsil vəsaitləri ilə təhsil
istifadəçiləri arasında deyil, həmçinin sinif
daxilində öyrədən-öyrənən fəaliyyətini həyata
keçirən vasitəçilərdir. Müəllim fəaliyyətinin
keyfiyyətini təhlil edərkən diqqət yetirməli
olduğumuz ən mühüm məsələ müəllimlərin malik
olduğu pedaqoji kompetensiyalardır. Bəzən
müəllimlər ixtisas fənlərini yaxşı
mənimsəmirlər. Bu onların fəaliyyətinə iki cür
təsir göstərir: onlar öz ixtisas fənlərini
lazımi səviyyədə keçə bilmir və ya həmin fənnin
tədris metodologiyasının mənimsənilməsinə
yetərincə vaxt sərf etmirlər. Buradan belə məlum
olur ki, müəllim fəaliyyətinin keyfiyyəti
müəllimin kompetensiyalarından daha çox
motivasiyadan asılıdır. Çünki motivasiya
kompetensiyaların nə dərəcədə istifadə
olunduğunu müəyyənləşdirir.
Sinifdə aparılan müşahidələr daha effektiv
pedaqoji prosesin xarakterik cəhətlərini
müəyyənləşdirməyə imkan verir. Ən yaxşı pedaqoji
proses struktur baxımından yaxşı təşkil olunmuş
və aydın müəyyən edilmiş məqsədlərə malik olan
tədris prosesidir. Bu proses zamanı müəllim:
yaxşı davamiyyətə malik olmalı; iş planına malik
olmalı və hər dərsə xüsusi hazırlaşmalı, aktiv
öyrətmə stilinə malik olmalı, müntəzəm olaraq ev
tapşırığı verməli və ən vacibi dərs zamanı
şagirdlərlə fərdi surətdə qarşılıqlı əlaqə
yaratmalı, müntəzəm olaraq şagirdlərin bilik və
bacarıqlarını qiymətləndirməli və həmin
qiymətləndirmə əsasında onlarla fərdi şəkildə
əks-əlaqə yaratmalıdır.
Hər hansı bir məktəbin keyfiyyət
dəyişikliklərini izləyərkən məktəb rəhbərliyinin
fəaliyyətini də diqqətdən kənarda saxlamaq
olmaz. Çünki təhsil müəssisəsinin səviyyəsi onun
necə idarə olunması ilə sıx bağlıdır. Daha
effektiv təlim prosesinə yiyələnmək üçün məktəb
səviyyəsində uyğun idarəçilik və dəstək
strukturlarının fəaliyyətinə nail olmaq
lazımdır. İdarəçilik və dəstək strukturlarının
köməyinə olan ehtiyac məktəb rəhbərliyinin,
xüsusən də təlim-tərbiyə işləri üzrə direktor
müavininin məktəbdə fəaliyyəti ilə bağlıdır.
Məsələn, Hindistanın dəyərləndirmə aparılmış
vilayətlərində məktəb rəhbərliyinin məktəb
həyatında oynadığı rolun fərqi özünü dövlət və
özəl məktəblər arasındakı nailiyyət fərqində
göstərib. Məlum olmuşdur ki, özəl məktəblərdə
direktor müavinlərinin müəllimlərin
fəaliyyətinə, yəni nizam-intizam qaydalarına
əməl etmələrinə, iş planlarının olmasına və s.
nəzarəti daha güclüdür. Dövlət məktəblərində
vəziyyət eyni deyil. Onların əksəriyyətində
direktor müavinlərinin öz funksiyalarını həyata
keçirmək üçün yetərincə səlahiyyəti, həmçinin
bacarığı yoxdur. Hindistanın əksər özəl
məktəblərində direktor müavinlərinin özləri də
Məktəb İdarəetmə Komitəsi tərəfindən həm
dəstəkləndiyi, həm də idarə olunduğu halda,
dövlət məktəblərində bu mexanizm yoxdur. Digər
tərəfdən, klassik nəzarət strukturları o qədər
köhnəlib ki, onlar müavinlərə məktəb
idarəçiliyində yetərincə dəstək göstərə
bilmirlər. Ona görə də təhsilin keyfiyyətində
nəzərəçarpan irəliləyişlərə nail olmaq üçün
nəzarət strukturlarının işləmə mexanizmlərini
işləyib hazırlamaq, inspektorların, məktəb
direktorlarının və direktor müavinlərinin yeni
fəaliyyət funksiyalarını müəyyənləşdirmək
məqsədəuyğun hesab edilir.
Təhsilin keyfiyyətinə bilavasitə təsiri olan
digər bir amilə - müəllim-valideyn
münasibətlərinə gəlincə, təəssüf hissi ilə qeyd
etməliyik ki, ölkəmizdə, xüsusən də əyalətlərdə
bu münasibətlər lazımi səviyyədə qurulmayıb. Çox
vaxt valideynlər müəllimlər tərəfindən təhsil
keyfiyyətinin yüksəldilməsi ilə bağlı
fəaliyyətlərində əməkdaş kimi deyil, maneə kimi
dəyərləndirilirlər. Halbuki müəllimlərin
ailələrlə mütəmadi əlaqəsinin məktəb
fəaliyyətinin standart xüsusiyyətinə çevrilməsi,
ev tapşırıqları və imtahan nəticələrinin
valideynlərə çatdırılmasının sistemli şəkildə
həyata keçirilməsi, məktəb rəhbərliyinin
valideynlərin öz övladlarının təhsilinin
pedaqoji aspektlərində iştirak etməsi və ya ən
azından buna maraq göstərməsinə nail olması
müasir təhsil sisteminin tələblərindəndir.
Həm şagird, həm müəllim, həm də məktəb
fəaliyyətinin inkişafını dəyərləndirməyə imkan
verən ən obyektiv vasitə hansıdır?
Dəyərləndirmənin əlavə dəyər metodu üstün
cəhətlərinə görə əksər qiymətləndirmə
mütəxəssislərinin rəğbətini qazanaraq hazırda
dünyanın qabaqcıl təhsil sisteminə malik bir çox
ölkələrdə tətbiq edilməkdədir. Əlavə
dəyərləndirmə daxili dəyərləndirmənin bir
hissəsini təşkil edir və şagirdlərə fərdi
yanaşmağa imkan verərək bir şagirdin
nailiyyətinin onun keçmiş nailiyyətləri ilə
müqayisəsinə şərait yaradır. Beləliklə, heç bir
şagird nəzarətdən kənar qalmır. Bununla yanaşı,
müəllim fəaliyyətinin də dəyərləndirilməsinə
imkan yaranır. Əlavə dəyərləndirməyə əsasən
müəyyən olunmuş müddət ərzində sinifdə baş
verənləri müşahidə etmək mümkündür. Müasir
dövrdə bu cür dəyərləndirmə məktəbin və ya
müəllimin şagirdə təsirini müəyyən edə biləcək
ən yaxşı vasitə hesab edilə bilər. Əlavə
dəyərləndirmə şagird, sinif, müəllim, məktəb və
ya şəhər (rayon) səviyyəsində aparıla bilər.
Əlavə dəyər metodu xüsusi imtahan keçirməyi
tələb etmir. Burada istənilən mərkəzləşdirilmiş
imtahan nəticələrindən (həm normaya, həm də
meyara əsaslanan testlər vasitəsi ilə) istifadə
etmək mümkündür. Dəyərləndirmənin bu metodunu
Təhsil Nazirliyinin müvafiq əməkdaşları, rayon
(şəhər) RTŞ-lərinin müvafiq məktəb üzrə
inspektorları və məktəb üzrə direktor müavinləri
və müəllimlərdən ibarət işçi qrupu həyata keçirə
bilər.
Əlavə dəyərləndirmə yalnız nailiyyətlərin
inkişafını müəyyənləşdirmək üçün nəticələrin
təhlilinin konsepsiyasını təqdim edir. Dünya
ölkələri həmin konsepsiyanı müxtəlif statistik
metodlardan istifadə etməklə müxtəlif cür həyata
keçirirlər.
Əgər nəticələr haqqında məlumatlar kifayət qədər
detallara xırdalanarsa, yaxşı və pis
göstəricilər daha tez üzə çıxar və qərar
verənlər daha etibarlı məlumatları əldə etmiş
olarlar. Düzgün istifadə edilən əlavə dəyər
metodu təhsildə yeni tədqiqatlar üçün dəyərli
məlumatlar toplusunu təqdim edə bilər. Lakin
əlavə dəyərləndirmə məktəb fəaliyyətinin
dəyərləndirilməsi üzrə tədqiqatın ilkin
mərhələsidir. Digər mərhələlərdə dəyərləndirmə
nəticələrindən yararlanaraq müəllimlərlə müvafiq
metodiki işin aparılması həyata keçirilməlidir.
Metodiki işin aparılması müvafiq rayon (şəhər)
təhsil şöbəsinin metodisti və məktəb
rəhbərliyinin birgə əməyi sayəsində mümkündür.
Metodiki iş zamanı müəllimlər arasında təcrübə
mübadiləsinə geniş yer verilməsini məqsədəuyğun
hesab edirik.
Ümumiyyətlə, dəyərləndirmə tədqiqatçıları məktəb
fəaliyyətindəki nöqsanların aradan qaldırılması
üsullarını təklif etmir, onların vəzifəsi
yalnız həmin nöqsanların müəyyənləşdirilməsindən
və lazımi tövsiyələrini təqdim etməkdən
ibarətdir. Dəyərləndirilmə həyata keçirildikdən
sonra mühüm vəzifə məktəb rəhbərliklərinin
üzərinə düşür desək, yanılmarıq. Çünki məhz
onlar əllərindəki dəyərli məlumatlardan istifadə
edərək, təcrübə və biliklərinə əsasən fərdi
fəaliyyət planlarını hazırlamalı, həmin plana
əsasən növbəti tədris ilində həyata
keçirəcəkləri tədbirləri
müəyyənləşdirməlidirlər.
Dəyərləndirmənin müxtəlif növləri, modelləri,
metodları mövcuddur. Lakin heç bir model
özlüyündə mükəmməl deyil. Müxtəlif ölkələrdə
təhsil idarəçiləri dəyərləndirməni özlərinə
məxsus şəkildə, ölkənin təhsil sisteminin
vəziyyətini, problemlərini, tələblərini nəzərə
alaraq həyata keçirirlər. Bu səbəbdən hər bir
ölkənin təhsil üzrə müvafiq rəhbər qurumu
tərəfindən dəyərləndirmələri aparmaq məqsədi ilə
müvafiq fəaliyyət planı, təlim strategiyası,
işləmə mexanizmi hazırlanmalıdır.
Səbinə HƏSƏNOVA,
Monitorinq və qiymətləndirmə şöbəsinin
aparıcı məsləhətçisi |
