|
Cəmiyyətin
inkişafı ayrı-ayrı sahələrdə peşə təhsili
sisteminin inkişafı probleminin təxirəsalınmaz
həllini tələb edir. Aparılan təhsil islahatları
da peşə təhsilinin məzmununun, metodlarının və
təşkili formalarının dəyişməsini təklif edir.
Tədris prosesinə müasir texnologiyaların daxil
edilməsi təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsinə
imkan yaradır. Aparılan təhlil və araşdırmalar
göstərir ki, ilk peşə-ixtisas təhsili
müəssisələrində hazırkı şəraitdə tədris
proqramları və vəsaitləri mütəmadi olaraq yeni
tələblərə uyğunlaşdırılmalıdır. Eyni zamanda
peşə təhsili müəssisələrində tədris olunan
fənlərin bir sıra Qərb və Avropa dövlətlərində,
Rusiya və MDB ölkələrində tədrisi metodikası və
təhsil standartları da bir-birindən xeyli
fərqləndiyindən onların hər hansı birini əsas
kimi qəbul etmək mümkün deyildir.
 Ona
görə də əmək bazarının tələbini, ölkənin mövcud
xüsusiyyətlərini, potensial imkanlarını,
mentalitetini, mövcud təlim-tərbiyə və təhsil
sisteminin reallığını, inkişaf kursunu,
qloballaşma və inteqrasiya məsələlərini kompleks
şəkildə araşdıraraq standartlara əsaslanan
peşələrə yiyələnmək məqsədilə fənlərin təliminə
yeni yanaşma mexanizmini işləyib hazırlayaraq
həyata keçirmək lazımdır.
Bunu da qeyd
etmək lazımdır ki, hazırkı şəraitdə böyük
şirkətlər öz işçilərinin müəyyən hissəsinin
bacarıqlarını təkmilləşdirə və onları yenidən
təlimləndirə bilərlər (məs., yeni texnologiyalar
və yeni proseslər sahəsində). Ancaq onlar bütün
işçiləri bütün sahələrdə təlimləndirə bilməzlər.
Kiçik şirkətlərin, kiçik mağaza və restoranların
isə öz işçilərinə təlim keçməyə resursları
yoxdur, ona görə də onların təhsil
müəssisələrinə ehtiyacı var.
Bunun üçün
peşə kurikulumlarının hazırlanması vacib
şərtlərdəndir.
Modul təlim
metodu (modul tipli kurikulumlar)
Peşə təhsili
sahəsi öz təlim proqramlarını beynəlxalq
standartlara uyğun şəkildə müasirləşdirmək
istəyindədir. İlk peşə təhsili proqramlarının
(kurikulumların) istehsalatın proqramlarına
uyğun olması və işçilər arasında tanınmış
ixtisasların çatışmazlığının aradan qaldırılması
yolunda modul tipli kurikulumlar mühüm
əhəmiyyət kəsb edir. Müasir zamanda hər hansı
peşə və ya ixtisası bir dəfə həmişəlik öyrənmək
mümkün deyil. Çünki peşələrin fəaliyyət dövrü
kəskin azalır: biri köhnəlir və əmək bazarından
çıxır, digəri isə texnologiyanın inkişafı ilə
əlaqədar meydana gəlir. Eyni zamanda daim
yeniləşən və təkmilləşən bilik və bacarıqlara
uyğun olaraq təhsil proqramlarının ömrü də
qısalır. İxtisasın artırılması üçün və yenidən
hazırlanma üçün proqramlara kəskin ehtiyac
yaranır. Ona görə də tez bir zamanda yeni
proqramlar işləyib hazırlamaq və ya mövcud
təhsil proqramlarında dəyişikliklər etmək üçün
texnologiyalar lazımdır. Təhsil müəssisəsi
regionun inkişaf strategiyası haqqında məlumatlı
olmalıdır və peşəyə - ixtisasa olan tələblər
dəyişdikdə işçilərə minimum əlavə təhsil
verməklə onların işədüzəlmə imkanlarını təmin
etməlidir.
Beynəlxalq
aləmdə peşə təhsili sistemində məzunlara qoyulan
tələblər belə formalaşıb.
O
bacarmalıdır:
-
müəyyən
ixtisas/peşə üzrə effektiv əmək fəaliyyətini
yerinə yetirmək;
-
şəxsi
əmək fəaliyyətini təşkil etmək;
-
həmkarları
ilə münasibət qurmaq və qarşılıqlı fəaliyyət
göstərmək;
-
müəssisədə
əməyin idarə olunmasına öz töhfəsini vermək;
-
təhlükəsizlik
texnikasının tələblərini və ətraf mühitin
mühafizəsini yerinə yetirmək.
Əslində bu
tələblər bütövlükdə peşə təhsili sisteminə
qoyulan tələbləri müəyyənləşdirməyə imkan verir.
Kompetensiyalara əsaslanan modul proqramının
hazırlanması və reallaşmasının əsas prinsipləri
aşağıda göstərilən sxemdəki kimidir: (saat
əqrəbi istiqamətində)
Bu texnologiyada əsas əhəmiyyət qiymətləndirmə
prosesinə verilir, çünki qiymətləndirmə imkan
verir ki, təyin olunmuş təlim nəticəsinə
çatıb-çatmamağı müəyyən edək.
Qiymətləndirmə əmək bazarı ilə peşə təhsili
sistemi arasında əsas bağlantı yaradan amildir.
Peşə təhsili sistemi kifayət qədər çevik olmalıdır. Əmək
sferasında texnoloji və əməyin təşkili sahəsində
dəyişikliklərə cavab vermək üçün PT sisteminin
çevikliyi vacibdir. Məhz modul tipli
kurikulumlar PT sisteminin çevikliyini təmin
edən əsas amildir.
Modul - sonda öyrənənə qoyulan tələblər şəklində
göstərilən, bacarıq, bilik, münasibət və
təcrübələrin (kompetensiyaların)
mənimsənilməsinin bütöv dəstidir.
Kompetensiyaların üç əsas tipi var:
1. Texniki peşə kompetensiyaları: peşə fəaliyyətinə aid
olanlar.
2. Keçid modul kompetensiyalar: sosial, kommunikativ,
metodik və digər sahələrə aid
kompetensiyalar.
3. Yeni baza (həlledici) kompetensiyaları: ənənəvi
həlledici bacarıqlar və:
- yeni biliklərin alınması və mövcud biliklərin yeni
tələblərə adaptasiyası;
- dəyişən situasiyada şəxsi peşə və karyera
yüksəlişinin adaptasiyası.
Yeni baza bacarıqları vətəndaşın sosial və iqtisadi
həyatda fəal iştirakı üçündür.
Səriştəyə əsaslanan təlimin əsas prinsipi əmək bazarı üçün
vacib olan nəticəyönümlü olmasıdır. Bu təlim
modul proqramı formasında daha yaxşı reallaşır.
Səriştələrə əsaslanan modul proqramının
formalaşması iş adamlarının bilik və
bacarıqlara olan daim yeniləşən tələbatını
özündə əks etdirir. Bu tələbatlar haqqında
məlumatı iki mənbədən almaq olar:
1. Əmək bazarının analizi
2. Bacarıqlara olan tələbatın analizi
Əmək bazarının analizi əmək təşkilatlarının işi olmaqla
yanaşı, İlkin Peşə Təhsilinin İnkişaf Mərkəzinin
də ümdə vəzifələrindən biridir.
Bacarıqlara olan tələbatın analizi ilə peşə təhsili
müəssisələri (PTM) mütəmadi olaraq məşğul
olmalıdırlar. Bu analiz ən çox peşə
standartları olmayan hallarda lazımdır, çünki
peşə standartları daim dəqiqləşmə tələb
edir. Əmək bazarının inkişaf tempi
standartların təzələnməsini qabaqlayır. Ona
görə də bacarıqlara olan tələbatın analizi üçün
sahibkarlar qrupu arasında sorğu keçirmək
lazımdır.
Modul proqramı ümumtəhsil pilləsində effektiv ola bilməz.
Modul proqramı İlkin Peşə Təhsilində (İPT),
Orta Peşə Təhsilində (OPT), yaşlı əhalinin
təhsilində və işçilərin ixtisasının
artırılmasında səmərəli istifadə oluna
bilər.
Səriştələrə əsaslanan modul proqramının ənənəvi təlim
proqramından üstünlüyü aşağıdakılardır:
Əmək bazarında tələbatın dəyişməsinə görə modulda
operativ olaraq zəruri dəyişikliklər etmək;
Şagirdlərin tələbatından və ilkin səviyyəsindən
asılı olaraq modulların müxtəlif
kombinasiyası əsasında fərqli təlim
kursları formalaşdırmaq mümkündür.
Yeni ilk peşə-ixtisas təhsili (İPİT) proqramları struktur
və məzmun baxımından modul tipli kurikuluma
əsasən hazırlanmalıdır. Proqramların strukturu
aşağıdakı kimidir:
Peşə standartlarının məzmunu ilə İPİT proqramlarının
strukturu və məzmunu arasında birbaşa uyğunluq
olmalıdır. Belə ki, şagird hər bir modulu uğurla
bitirdiyi halda, hər hansı iş fəaliyyətlərini
icra etmək sahəsində öz bacarıqlarını inkişaf
etdirir.
Ümumtəhsil - mövcud İPİT proqramlarının hüquqi tələblərinə
əsasən, Azərbaycan qanunvericiliyinin əsasları,
fiziki tərbiyə, çağırışaqədərki hazırlıq
fənlərinə aid olur.
Əsas bacarıqlar üzrə modullar - şəxsin bir sıra peşələr üzrə
ümumi fəaliyyətini effektiv etmək üçün lazım
olan bilik və bacarıqlarla təmin edir. Onlar
həmçinin təhsili davam etdirmək üçün fundament
yaradır.
Peşə modulları - İPİT proqramlarının əsasını təşkil edir,
çünki bu modullar hər bir peşə üzrə spesifik
səriştələrin formalaşmasına gətirib çıxarır.
İş təcrübəsi - yeni İPİT proqramında tələb olaraq
qoyulmalıdır.
Beynəlxalq təcrübədə İPİT proqramları kreditlə ölçülür, bir
kredit - 40 saat nəzərdə tutulur. Bütün
proqramın bu qaydaya uyğun olması üçün
ümumtəhsil fənləri, imtahan və istehsalat
təcrübəsi də kreditlərlə ölçülür.
İlk peşə-ixtisas təhsili pilləsində islahatlarda uğur
qazanmağın əsas yollarından biri məhz ilk
peşə-ixtisas təhsili proqramlarının
hazırlanmasına diqqəti artırmaqdır.
Sultan ƏSƏDOV,
Təhsil Problemləri İnstitutu İlkin
peşə təhsilinin inkişaf mərkəzinin
Kurikulum şöbəsinin müdiri |
