|
Azərbaycan tarixinin diyarşünaslıq materialları
ilə əlaqələndirilməsi müəllimdən tarixi dərindən
bilmək, müvafiq materialları seçib qruplaşdırmaq
bacarığı, bunlardan dərslərdə fəal interaktiv
təlim metodları əsasında istifadə etmək ustalığı
tələb edir. Təcrübə və müşahidə göstərir ki,
proqram materiallarının tədrisini müvafiq
diyarşünaslıq materialları ilə əlaqələndirmə
zamanı şagirdlər müəllimin şərhini diqqət və
maraqla dinləyir, sual-cavabda fəal iştirak edir,
tapşırıqları həvəslə yerinə yetirir, doğma
yurdun dünənini öyrənməyə çalışırlar.
İşin səmərəliliyi bir sıra tərəflərlə bağlıdır:
a) müəllim diyarşünaslıq materiallarını
əvvəlcədən tapıb əlavə material kimi
hazırlamalıdır; b) mövzuya uyğun tarixi, ədəbi
məlumat və faktlardan tədris prosesində istifadə
imkanı dəqiqləşdirilməlidir; c) diyarşünaslıq
materialları mövzu ilə üzvi şəkildə
əlaqələndirilməlidir.
Fikrimizi iki mövzunun tədrisi nümunəsində şərh
edək.
VIII sinifdə Azərbaycan tarixindən "Şirvanşahlar
dövləti" mövzusunun tədrisi ərəfəsində müəllim
şagirdləri XI-XIII əsrlərin böyük yaşayış
məskəni olmuş Salyan rayonunun Qırxçıraq
ərazisinə ekskursiyaya aparır.
Ekskursiya zamanı şagirdlər öyrənirlər ki,
Qırxçıraq şəhəri Şirvanşahlar dövlətinin Güştəsp
vilayətinin mərkəzi imiş. Şəhər 40 məhəllədən
ibarət olmuşdur. Ərazi vahidi kimi bir çıraq
1000 ev olmuşdur. 40 min evdən ibarət olmuş bu
şəhər Kür çayının sahilində yerləşirmiş.
Sərhədləri Salyanın indiki Qaraçala qəsəbəsindən
Babazanan dağına qədər bir ərazini əhatə edirmiş.
Bişmiş kərpic və ağ daşdan tikilmiş evlər,
dükanlar, karvansaralar, məktəb-mədrəsələr,
məscidlər varmış.
Güştəsp vilayətində hərbi məqsədlər üçün döyüş
atları yetişdirilib. Yazılı mənbələrdə burada
məhsul bolluğundan, bazarların ucuzluğundan
danışılır. Şəhərdə nohurlar varmış, əhali su
quşları və balıqdan yaxşı qazanc götürürmüş.
Güştəsp vilayəti Atabəylər dövlətinə ildə 1
milyon dinar, təxminən bir o qədər də
Şirvanşahlar sarayına vergi ödəyirmiş.
Vilayətin əhalisi çox yüksək əkinçilik və
heyvandarlıq mədəniyyətinə malik olmuşdur.
Əkinləri suvarmaq üçün Kür çayından ümumi
uzunluğu 30 km olan Şirvan Govur arxı çəkilmişdi.
Bu arx Kür çayı axarı boyunca sahildən 7-8 km
aralıda Qaraçala qəsəbəsindən və Babazanan
dağlarından da keçərək Xəzər dənizinin
sahillərinə qədər geniş bir ərazini suvarmağa
imkan verirmiş. Su itkisinə yol verməmək üçün
arx saxsı, kaşi və ağ daşlarla örtülübmüş. Sara
Aşurbəylinin "Şirvanşahlar dövləti" (Bakı.
2006.), Vladimir Minorskinin "Şirvanın tarixi"
(1969), Nikolay Xanıkovun "Qafqaz
müsəlmanlarının tarixi və etnoqrafiyası" (1864),
A.A.Bakıxanovun "Gülüstani-İrəm" (Bakı.1991.)
əsərləri əsasında bu məzmunda məlumat çatdırılır.
Şagirdlərə o da bəlli olur ki, Qırxçıraq şəhəri
Elxani hökmdarı Hülaki xan tərəfindən tutulmuş,
əhalisi qılıncdan keçirilmişdir. Ürəkləri
soyumayan işğalçılar şəhəri yandırmışlar.
Təlim forması kimi böyük əhəmiyyəti olan
ekskursiya şagirdlərin müşahidə bacarığını
inkişaf etdirir; deyilənlərin müvafiq məkanda
mənimsənilməsi təbii-psixoloji şəraitdə
reallaşdırılır; səkkizincilər Kurqan qəbirləri,
arx yerlərini gözləri ilə görürlər və s.
Ekskursiyanın sonunda müəllim şagirdlərə
informasiya verir ki, bu yerlərdən tapılmış
arxeoloji materiallar Ə.Hüseynzadə adına Salyan
Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyində saxlanılır.
Müşahidə və müəllim təcrübəsinin təhlili
göstərir ki, bu cür təlimi hazırlıqdan sonra
VIII sinifdə "Şirvanşahlar dövləti" mövzusunun
tədrisi həm təlimi, həm də tərbiyəvi baxımdan
çox effektli olur. Bunun üçün, ilk növbədə,
ekskursiyanın təəssüratlarını aşkara çıxaran
ümumiləşdirici sorğu aparılması məsləhətdir.
Sonra müəllim dərslik materialının şərhini verir,
ekskursiya məlumatı ilə əlaqələndirmə
reallaşdırılır.
IX sinifdə Azərbaycan tarixindən "Rusiyanın
Xəzəryanı bölgələrə hərbi yürüşləri" mövzusunda
I Pyotrun Azərbaycanın Xəzəryanı vilayətlərini
işğal etməsindən bəhs edilir. Rus qoşunları
1723-cü il iyulun 28-də Bakı şəhərini ələ
keçirdikdən sonra Salyanı da işğal ediblər.
Mövzunun tədrisi zamanı diyarşünaslıq
məlumatlarını çatdırmaq imkanı var. Müəllim
şərhində qeyd olunur ki, Kür çayının sahilində
yerləşən, Xəzər dənizinə yaxın olan Salyan
strateji əhəmiyyətə malik idi. Bu yerin
tutulması rus qoşunları üçün ətraf yerləri ələ
keçirməkdə dayaq rolunu oynaya bilərdi.
Necə olub ki, qoşunlar Salyandan çıxarılıb?
A.A.Bakıxanovun "Gülüstani-İrəm", Q.M.Musəvinin
"Bakı tarixinə dair orta əsr sənədləri",
M.Əliyevin "Azərbaycan-rus əlaqələri"
əsərlərindən istifadə edən müəllim şagirdlərə
aşağıdakı məlumatı söyləyir: O vaxt Salyanın
hakimi Səfəvi şahı tərəfindən təyin edilmiş
qaytaqlı qulamların yüzbaşısı Həsən bəy olmuşdur.
Hakimin həyat yoldaşı Qəbulə xanım çox igid,
qoçaq və qəhrəman qadın imiş. Qəbulə xanım rus
qoşunlarının Salyanı işğal etməsinə heç vəchlə
dözə bilməmiş, Salyan hakiminin evinə qonaqlığa
gələn batalyonun zabitlərinin özlərini işğalçı
kimi aparmalarına cavab olaraq özü kimi
qadınların köməyi ilə onları məhv etmişdir.
Başsız qalmış batalyonun əsgərləri bir xəstə
zabitin başçılığı ilə Salyandan çıxıb Bakıda
yerləşirlər. Vətənpərvərlik ruhunda olan bu
məlumatı çatdırdıqdan sonra müəllimin sinifdə
Qəbulə xanımın hərəkətinin motivi ilə bağlı
sual-cavab aparması səmərəli olur.
Azərbaycan tarixi üzrə mövzuların tədrisi zamanı
diyarşünaslıq fakt və materiallarından istifadə
bir neçə baxımdan faydalı olur:
- şagirdlər tariximizlə bağlı daha geniş,
əhatəli və sistemli biliklər qazanır, yeni-yeni
məlumatlar öyrənirlər;
- bu diyarşünaslıq materialları onlarda
vətənpərvərlik, əməksevərlik, qəhrəmanlıq
hisslərinin dərinləşməsinə güclü təsir edir;
- şagirdlərdə doğma diyarın tarixini, t
arixi coğrafiyasını, ədəbi dəyərlərini, görkəmli
elm adamlarının həyatını öyrənməyə maraq artır
və s.
Bu isə dünya təhsilinə inteqrasiya olunan
Azərbaycan təhsilinin qarşıya qoyduğu
vəzifələrin reallaşdırılması deməkdir.
Sahib HƏSƏNOV,
AMİ-nin Salyan filialının Müasir təlim metodları
və
dayaq məntəqələri ilə iş kabinetinin müdiri |
