|
Azərbaycan Respublikasının təhsil naziri,
əməkdar elm xadimi, professor Misir Mərdanovun
rəhbərlik etdiyi layihə əsasında hazırlanmış "Azərbaycanın
təhsil nazirləri" kitabı çapdan çıxıb. Kitabda
Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründən bu
günədək ölkəmizin təhsil sisteminə rəhbərlik
etmiş şəxslər haqqında məlumatlar yer alıb.
Təhsil nazirləri haqqında həmin yazıları
qəzetimizin bu nömrəsindən başlayaraq
oxucularımıza təqdim edirik.
 Nəsib
bəy Yusif bəy oğlu Yusifbəyli 1881-ci ildə
Gəncədə anadan olub. Qədim milli və tarixi
ənənələr yaşadılan Gəncədə elin hörmət və
ehtiramını qazanmaq hər ailəyə, hər kəsə qismət
olmayıb. XIX əsrin 80-ci illərində nüfuzlu
ailələrdən biri də Nəsib bəyin atası Yusif bəy
Yusifbəylinin ocağı idi. Sankt-Peterburqda ali
təhsil almış Yusif bəy Yusifbəylinin həyat
yoldaşı Cəmilə xanım məşhur Xanbudaqovlar
nəslindən idi. Onun atası Böyük bəy Xanbudaqov
1840-cı ildə Şəkidən Gəncə yaxınlığındakı
Borsunlu kəndinə köçərək orada məskunlaşıb.
Gəncə klassik gimnaziyasını bitirdikdən sonra
1902-ci ildə Odessa Universitetinin hüquq
fakültəsinə daxil olan Nəsib bəy Yusifbəyli
təhsil almaqla bərabər, həm də milli azadlıq
hərəkatına qoşulub, azərbaycanlı tələbələrin "Həmyerlilər"
təşkilatının rəhbərlərindən birinə çevrilib.
Universitetdə baş verən hadisələrə görə tədris
ocağı bağlanır, fəal tələbələr ciddi təqiblərlə
üzləşirlər. Nəsib bəy Yusifbəyli çar
xəfiyyələrinin təqibindən yaxa qurtarmaq üçün
1906-cı ildə Krımın Bağçasaray şəhərinə köcüb,
böyük tatar mütəfəkkiri və publisisti İsmayıl
bəy Qaspıralının (1851-1914) "Tərcüman"
qəzetində çalışıb. İctimai-siyasi mövzulu
məqalələri ilə oxucu auditoriyası qazanan Nəsib
bəy Yusifbəyli Qaspıralının qızı Şəfiqə xanımla
(1886-1975) ailə qurub. Bu nikahdan Niyazi və
Zəhra adlı iki övladı olan Nəsib bəy buradakı
təqiblərdən yaxa qurtarmaq üçün İstanbula köcüb
(1908), publisistik fəaliyyətilə bərabər, həm də
"Türk dərnəyi" cəmiyyətinin təşkili ilə məşğul
olub. Bir il sonra Vətənə dönüb, Gəncə şəhər
bələdiyyəsində çalışıb. 1911-ci ildə "Mədrəseyi-ruhaniyyə"
məktəbində çalışıb, "Molla Nəsrəddin" jurnalına
və qəzetlərə məqalələr göndərib, "Müsəlman
xeyriyyə cəmiyyəti", "Müsəlmanların
maariflənməsi cəmiyyəti", "Aktyorlar
cəmiyyəti"nin fəaliyyətində yaxından iştirak
edib. Bu zaman Məmməd Əmin Rəsulzadə ilə tanış
olub və ictimai-siyasi fəaliyyətə başlayıb.
Bu illər ərzində, sözün həqiqi mənasında, qısa
bir ömrə sığmayan ictimai-siyasi işlər görüb.
Mirzə Fətəli Axundovun anadan olmasının 100
illiyi münasibətilə Gəncədə Azərbaycan dilində
ilk kitabxana təsis edib. "Türk Sosial-Federalist
İnqilabi Komitəsi" adı ilə fəaliyyətə başlamış
(1905) təşkilatın əsasında qardaşı Həmid bəy
Yusifbəyli, Ələkbər bəy Rəfibəyli, Ələsgər bəy
Xasməmmədovla birlikdə "Qeyrət" təşkilatını
yaradıb.
Azərbaycanın
taleyində son dərəcə mühüm rol oynayan Gəncə
Milli Komitəsinin sədri kimi fəaliyyət göstərib.
Mühüm hadisələr tarixi kimi, onun həyatında
1917-ci ilin izi qalıb. Belə ki, fevral burjua
inqilabından sonra dərin siyasi-hüquqi təfəkkür
sahibi olan Nəsib bəy "Türk Ədəmi-Mərkəziyyət"
partiyasını yaradıb.
Rusiya Müəssislər Məclisinə (Parlamentinə)
Gəncədən üzv seçilən Nəsib bəy Yusifbəyli
1918-ci il aprelin 22-də elan olunmuş
Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikasının
xalq maarifi naziri təyin edilib. Həmin il mayın
27-də Tiflisdə yaradılmış Milli Şuranın üzvü
olan Nəsib bəy, Fətəli xan Xoyskinin təşkil
etdiyi Hökumət Kabinetində də məhz xalq maarifi
və dini etiqad naziri vəzifəsini icra edib.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurucularından
olan Nəsib bəy Yusifbəyli çağdaş milli
dövlətçilik tarixinə "Müstəqil Azərbaycan"
ideyasının müəllifi və onu gerçəkləşdirən
görkəmli siyasi və dövlət xadimlərindən biri
kimi daxil olmuşdur. O, həm də XX əsr Azərbaycan
təhsil, elm və mədəniyyəti tarixinə şanlı
səhifələr yazmış böyük maarifçi, gələcək
nəsillərə örnək olan əsl milli ziyalı kimi
tanınmışdır. Milli hökumətə bir ilə yaxın
rəhbərlik etmiş Nəsib bəyin adı Xalq
Cümhuriyyətinin banilərindən olan Məmməd Əmin
Rəsulzadə, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Fətəli xan
Xoyski, Həsən bəy Ağayev kimi məşhur dövlət
xadimlərinin adları ilə yanaşı çəkilir. Məşhur
1918-ci il 28 may tarixli "İstiqlal
Bəyannaməsi"ni imzalayan səkkiz istiqlal
mücahidindən, Milli Şura üzvlərindən biri olan
Nəsib bəyin Xalq Cümhuriyyətinin qurulmasındakı
tarixi xidmətlərindən danışarkən Məmməd Əmin
Rəsulzadə hələ 1929-cu ildə yazırdı: "Azərbaycan
ideyasını siyasi bir tələb maddəsi şəklində
formulə etmək şərəfi mərhum Nəsib bəyindir...
Bu, Nəsib bəy ismini (adını) Azərbaycan
tarixində ölməz və unudulmaz bir isim halına
qoymaq üçün kafidir..."
1919-cu
ilin mart ayında yeni hökumətin rəhbərliyinə
keçdiyi üçün xalq maarifi və dini etiqad naziri
vəzifəsindən kənarlaşsa da, bu sahəni diqqətdən
kənarda qoymayıb. Fətəli xan Xoyskinin rəhbərlik
etdiyi hökumət istefaya gedəndən sonra yeni
hökumət təşkil edən baş nazir Nəsib bəy
Yusifbəyli daxili işlər naziri vəzifəsini də
icra edib. 1920-ci ilin martına qədər dünyanın
böyük dövlətləri Azərbaycanın istiqlaliyyətini
tanıyıb, çoxminli ordu formalaşdırılıb, Nəsib
bəyin təklifi ilə Bakı Dövlət Universiteti
açılıb, 100 nəfər azərbaycanlı gənc xaricdə
oxumağa göndərilib, torpaq islahatı haqqında
qanun layihəsi hazırlanıb, Azərbaycanın milli
pulu dövriyyəyə buraxılıb. Azərbaycan
müəllimlərinin III Qurultayının keçirilməsində
də Nəsib bəyin xüsusi rolu qeyd olunmalıdır.
Milli hökumətin Tiflisdən Gəncəyə gəlişinin ilk
günlərindən aktiv milli təhsil siyasəti və
quruculuğuna girişən maarif naziri, böyük ziyalı
Nəsib bəy Yusifbəylinin rəhbərliyi ilə Xalq
Maarifi və Dini Etiqad Nazirliyinin strukturu
təsdiq edilir, ölkədə fəaliyyət göstərən bütün
maarif və mədəniyyət ocaqları, məktəblər onun
tabeçiliyinə verilir. Nəsib bəyin maarif
sahəsində atdığı ilk addımlardan biri yüksək
vəzifələrə azərbaycanlıları irəli çəkməsi olub.
Qaynaqlar göstərir ki, 1918-ci ilin təkcə avqust
ayı ərzində azərbaycanlıların sıx yaşadığı Gəncə,
Şuşa, Cavanşir, Zəngəzur qəzalarının xalq
maarifi müfəttişliyində çalışan milliyyətcə
erməni və rus rəhbər maarif işçiləri
vəzifələrindən azad edilib, onların yerinə milli
kadrlar təyin olunub.
Nəsib bəy Yusifbəylinin nazir olduğu müddətdə
xalq maarifinin milli konsepsiya əsasında
təşkili ön plana çəkilib, ümumi icbari təhsil
layihələri hazırlanıb, kənd və şəhərlərdə yeni
məktəblər açılıb, milli məktəblər üçün müəllim
hazırlanması probleminin həllinə diqqət
artırılıb, Qori Müəllimlər Seminariyasının
Azərbaycan bölməsinin Firidun bəy Köcərlinin
təşəbbüsü və səyi ilə Qazaxa köçürülüb
fəaliyyətə başlaması reallaşdırılıb.
Təhsildə milliləşmə prosesində yaranan
çətinlikləri nəzərə alan Nəsib bəy nazirliyin
təklifi ilə şəhərlərdə Dövlət dilini məcburi
fənn kimi tədris etmək şərtilə paralel olaraq
rus bölmələrinin yaradılmasına razılıq verir.
Həmin dövrdə azərbaycanlı uşaqların yalnız
milliləşdirilmiş məktəblərdə təhsil almaları
tələb edilirdi. Lakin müstəsna hallarda ana
dilində danışa bilməyən uşaqlar Xalq Maarifi
Nazirliyinin xüsusi razılığı ilə rusca təhsilə
buraxıla bilərdi. Tarixi ədalət naminə deməliyik
ki, təhsildə bu cür milliləşmə siyasəti milli
təhsil tarixində müstəsna rolu olan tarixi addım
oldu. Məhz Nəsib bəy Yusifbəylinin birbaşa
rəhbərliyi ilə hazırlanıb həyata keçirilən həmin
qərarlar sayəsində Azərbaycanda ümumi təhsil
müəssisələrində tədrisin təşkilinin ana dilində
aparılmasına dair milli maarifçilərin yüz
illərlə arzuladıqları milli ideya gerçəkləşdi.
Azərbaycan türkcəsi Dövlət dili statusu qazandı,
ana dilimiz əsas təlim-tərbiyə, təhsil dilinə
çevrildi.
1919-cu ildə Azərbaycanda dövlət orta təhsil
müəssisələrinin sayı 23-ə çatdırılıb, 6 kişi, 4
qadın gimnaziyası, 5 realnı məktəb, 3 müəllimlər
seminariyası, 3 "Müqəddəs Nina" qız məktəbi,
politexnik məktəb və kommersiya məktəbi
fəaliyyət göstərib. Bakı Qadın Seminariyası Kişi
Seminariyasına çevrilib, orada təhsil alanlar
üçün pansion açılıb.
1918-1919-cu illərdə Gəncə Müəllimlər
Seminariyası milliləşdirilib, Bakıda
darülmüəllimin və darülmüəllimat, Nuxada
darülmüəllimin açılıb, Zaqatala, Ağdam və Şuşada
belə müəssisələrin yaradılması qərara alınıb.
Milliləşdirilmiş məktəblərdə ümumi türk tarixi,
təlim rus dilində olan tədris ocaqlarında
həftədə 3-4 saat Azərbaycan dili keçirilirdi.
Orta təhsilin milliləşdirilməsi reallaşdırılıb,
Abdulla Şaiqin təşəbbüsü ilə bütün dərslər rus
dilində keçilən Bakı I realnı məktəbində
Azərbaycan dili üzrə üçaylıq kurs açılıb.
Bir tərəfdən, elmi və pedaqoji kadrlar
hazırlamaq üçün ali və orta ixtisas məktəbləri
açılıb, o biri tərəfdən nəşriyyat-tərcümə
komissiyasının köməyi ilə dərsliklər hazırlanıb
çap etdirilib. Həmin dövrdə "Türk əlifbası və
ilk qiraət", "Türk qiraəti", "Yeni məktəb", "Rəhbəri-sərf",
"Tazə elmül-hesab", "Ədəbiyyat dərsləri", "Son
türk əlifbası", "Hesab məsələləri məcmuəsi", "Rəhbəri-cəbr",
"Milli qiraət", "Müntəxəbat", "Türk ədiblərindən
nümunələr" və digər dərsliklər nəşr olunub.
1920-ci ilin martına qədər baş nazir vəzifəsində
çalışmış Nəsib bəy Yusifbəyli Aprel
çevrilişindən sonra Parlamentin axırıncı
iclasından qayıdıb ailəsi ilə son görüşündə: "Fələk
məni çox yüksəltdi. Fəqət mən dünyanın ən
bədbəxt insanıyam", - söyləyib. Həmin il may
ayının əvvəllərində Nəsib bəy Yusifbəyli
ölkədəki xaos və özbaşınalıqdan istifadə edən
quldurlar tərəfindən qətlə yetirilib.
İnanırıq ki, "Müstəqil Azərbaycan" ideyasının və
təhsil sisteminin milliləşdirilməsi
konsepsiyasının müəllifi, böyük maarifçi Nəsib
bəy Yusifbəylinin ruhu bu gün şaddır. Çünki onun
arzuladığı müstəqil Azərbaycan Respublikası
hazırda dünyanın iqtisadi-siyasi və mədəni
cəhətdən inkişaf etmiş ölkələri sırasında
layiqli yer tutur. Uğrunda mübarizə apardığı
anadilli təhsil sistemi çoxdan reallığa
çevrilib, hazırda Azərbaycan təhsili sürətlə
dünya təhsil sisteminə inteqrasiya
olunmaqdadır... |
|
