|
İlk addımlar
1999-cu ildən başlayan təhsil islahatları
Azərbaycanda pedaqoji, psixoloji elmlərin,
məktəbin inkişafına əlverişli şərait yaratdı.
Ehtiyac və tələbatlara uyğun olaraq təhsil
sisteminin təkmilləşdirilməsi,
təşkilati-struktur bazanın möhkəmləndirilməsi
istiqamətində dövlət səviyyəsində genişmiqyaslı
tədbirlərin həyata keçirilməsinə başlandı.
2000-ci il iyunun 13-də Azərbaycan Respublikası
Prezidenti tərəfindən imzalanmış "Azərbaycan
Respublikasında təhsil sisteminin
təkmilləşdirilməsi haqqında" fərmana əsasən
yaradılmış Təhsil Problemləri İnstitutunun
tərkibində yeni qurumların olması nəzərdə
tutuldu. İlkin yanaşmada həmin qurumlar
departament kimi təsdiq olundu və onlardan biri
Təhsil planı departamenti adlandırıldı.
İnstitutun strukturundakı qurumlardan birinin "Təhsil
planı departamenti" adlandırılması hələ 1999-cu
ildən etibarən ölkədə kurikulum termininin "təhsil
planı" kimi tərcümə olunaraq işlənməsi ilə bağlı
idi. Pedaqoji anlayışlar sırasında belə bir
termin olmasa da, o, məzmun, texnologiyalar,
qiymətləndirilmə və idarəetmə məsələlərini əhatə
edən bir anlayış kimi başa düşülürdü. Bu anlayış
bir müddət işlənsə də, vətəndaşlıq hüququ qazana
bilmədi.
Təşkilati-metodik bölüm
2001-ci ildə institutun nizamnaməsi yenidən
nəzərdən keçirilərkən onun strukturuna daxil
olan departamentlər bölümlər kimi adlandırıldı.
O cümlədən "Təhsil planı departamenti" "Təşkilati-metodik
bölüm" adı altında fəaliyyətini davam etdirdi.
Bu bölüm altı şöbəni (təhsil standartları,
tədris planı və proqramlar, dərslik və dərs
vəsaiti, yeni pedaqoji texnologiyalar,
monitorinq və qiymətləndirmə, texniki peşə
təhsili) və təhsil sahəsində normativ sənədlər
laboratoriyasını birləşdirirdi. Burada fəaliyyət
göstərən 53 əməkdaşın 8-i şöbə və laboratoriya
müdiri, 12-si baş mütəxəssis, 12-si aparıcı
mütəxəssis, 8-i mütəxəssis, 1-i baş metodist,
5-i metodist, 3-ü böyük elmi işçi, 2-si kiçik
elmi işçi idi. Bölümün əməkdaşları təlimin
məzmunu və onun təhsil islahatı proqramının
tələblərinə uyğun təkmilləşdirilməsi, yeni
pedaqoji texnologiyalar, təhsilin idarə olunması
və nəticələrin qiymətləndirilməsi problemləri
üzrə sırf praktik xarakterli araşdırmalar
aparırdılar. İstər mövzuların müəyyən
olunmasında, istərsə də işlərin xarakterində
təhsil islahatından irəli gələn vəzifələrin,
müəllimlərin, tələbə və şagirdlərin
ehtiyaclarının nəzərə alınması başlıca
tələblərdən biri kimi əsas götürüldü. Ona görə
də aşağıdakı xarakterli tədqiqatların
aparılmasına üstünlük verilirdi: "Bazis tədris
planının hazırlanması"; "Tədris proqramlarının
təkmilləşdirilməsi"; "Dərslik və dərs
vəsaitlərinin tərtibi prinsiplərinin işlənməsi";
"Dərslik və dərs vəsaitlərinin
təkmilləşdirilməsi"; "Yeni tipli təhsil
müəssisələri üçün tədris planının hazırlanması";
"Ümumtəhsil məktəbləri üçün seçmə fənn
proqramlarının hazırlanması"; "Seçmə fənlər üzrə
proqramların hazırlanması"; "Mütəxəssis
hazırlığının, baza təhsil məktəbləri üçün
dərsliklərin və dərs vəsaitlərinin tətbiqi
vəziyyətinin öyrənilməsi"; "Orta ixtisas təhsili
və ali təhsil müəssisələri üçün baza təhsil
proqramlarının tətbiqi vəziyyətinin öyrənilməsi";
"Texniki peşə təhsili müəssisələri üçün işçi
tədris planları və proqramlarının hazırlanması";
"Təhsil müəssisələrində yeni təlim
texnologiyalarının tətbiqi sahəsində yaranmış
təcrubənin öyrənilməsi".
Göründüyü kimi, mövzuların
müəyyənləşdirilməsində daha çox məktəbə və
müəllimə istiqamət verən, fəaliyyət prosesində
onlara lazım olan problemlərin həll olunmasına
geniş yer ayrılmışdır.
2004-cü ilə qədər təşkilati-metodik bölümdə
təlimin məzmununun yeniləşdirilməsinə prioritet
problemlərdən biri kimi yanaşılırdı. İlk növbədə,
təhsilin bütün pillələri üzrə layihələrin
üzərində iş aparılırdı. Azərbaycan
Respublikasında ümumi orta təhsilin Dövlət
Standartlarının təkmilləşdirilməsi istiqamətində
vəziyyət xüsusi öyrənilir, onun struktur və
məzmun cəhətdən dünya standartlarının
tələblərinə uyğun yeniləşdirilməsi zəruri hesab
edilirdi.
Uzun illər təhsil müəssisələri üçün normativ
sənədlərin hazırlanması problemi üzrə yerinə
yetirilən işlərdə daha çox empirik yanaşma üstün
hesab edilmiş, Azərbaycan şəraitində təhsil
müəssisələrinin imkanlarına uyğun nümunələrin
işlənməsinə diqqət yetirilməmişdir.
Məktəbdənkənar müəssisələr üçün metodik şuranın
protokollar kitabı, dərnək rəhbərinin gündəlik
işinin qeydiyyat kitabı, dərnək rəhbərinin iş
planının forması, metodistin müşahidə kitabı,
sağlamlıq, ümumtəhsil məktəbləri üçün pedaqoji
işçilərin şəxsi heyətinin qeydiyyat kitabı,
günüuzadılmış qruplara dair, şagirdlərin cari
tədris ili ərzində bir məktəbdən digərinə
gəlib-getməsinə dair, buraxılmış və əvəz edilən
dərslərin hesabatına aid jurnallar, ali və orta
ixtisas təhsili üçün qiyabi tələbələrin fənlər
üzrə yoxlama işlərinin qeydiyyatı jurnalı,
müəllimlərin fərdi iş planı, qiyabiçi tələbələr
üçün tədris qrafiki, dövlət imtahan vərəqi
nümunələri hazırlanmışdır. Həmin nümunələr
müvafiq qaydada ekspertiza olunmuş, yararlı
normativ təhsil sənədləri kimi qəbul edilmişdir.
Ümumiyyətlə, Azərbaycan təhsil sistemində
müxtəlif normativ sənədlərin ardıcıl və sistemli
qaydada hazırlanması üzərində iş ilk dəfə Təhsil
Problemləri İnstitutunun təşkilati-metodik
bölümündə aparılmışdır.
İlk gündən bu bölümdə yerinə yetirilən işlərin
cəmiyyətin tələbatına uyğun olmasına üstün
keyfiyyət kimi yanaşılmışdır. Bunun üçün
şöbələrin nəzdində problemlər üzrə işçi qrupları
yaradılmış, onların qeyri-rəsmi tərkibi
müəyyənləşdirilmiş, fəaliyyətləri
istiqamətləndirilmişdir. Nəticələrin əldə
edilməsində onların köməyindən istifadə
olunmuşdur.
Belə işçi qruplarının formalaşdırılması və
tələbyönümlü sənədlərin hazırlanması
istiqamətində onların qüvvəsindən istifadə
olunmasına institutun tarixində ilk dəfə
təşəbbüs göstərilirdi. Təşəbbüskar, peşəsinin
vurğunu olan müəllimlər problemlərin
müəyyənləşdirilməsi, həll olunması, konkret
təkliflərin verilməsi istiqamətində daha çox
fəallıq göstərirdilər. İstər məzmun, istərsə də
texnologiyalar sahəsində əldə olunmuş
nailiyyətlər məhz bunların nəticəsi kimi meydana
çıxmışdır.
Tədris planı və proqramların təkmilləşdirilməsi
problemi üzrə araşdırmalarda təhsilin, əsasən,
ümumtəhsil, orta ixtisas və ali təhsil
mərhələləri əhatə olunmuşdur. İlk növbədə, yeni
təhsil müəssisələrinin tədris planlarının
vəziyyəti öyrənilmiş, bazis tədris planına və
onların mövcud profillərinə əsaslanmaqla
yeniləşdirilməsi barədə təkliflər hazırlanmışdır.
Bununla yanaşı, həm orta ixtisas, həm də ali
məktəblərdə proqram təminatının vəziyyəti
öyrənilmiş, onların keyfiyyətinin yüksəldilməsi
baxımından səmərəliliyin artırılması ilə
əlaqədar təkliflər ümumiləşdirilmişdir. Eyni
zamanda təhsil müəssisələri üçün hazırlanmış
tədris planı və proqramlarının ekspertizası
keçirilmişdir.
Dərslik və dərs vəsaitlərinin hazırlanması
problemi üzrə işlər bilavasitə orta təhsilə
istiqamətləndirilmişdir. Bütün pillələrə aid
dərslik nümunələrinin (oxu, Azərbaycan dili,
ədəbiyyat, fizika, coğrafiya, tarix və s.)
məzmun və struktur xüsusiyyətləri öyrənilmiş,
geniş müəllim auditoriyasının köməyi ilə
müzakirə edilmişdir. Təlimin məzmununu əks
etdirən vəsait kimi dərsliklərdən daha səmərəli
istifadə olunması barədə tövsiyələr
hazırlanmışdır.
Ayrıca olaraq metodik vəsait və didaktik
materialların hazırlanması istiqamətində
sistemli iş aparılmışdır. Bu işlər bilavasitə üç
istiqamətdə yerinə yetirilmişdir:
*
müxtləlif fənlər üzrə metodik tövsiyə və
didaktik materialların hazırlanması;
*
metodik vəsait və didaktik materiallara olan
ehtiyacların öyrənilməsi, onların hazırlanması
barədə təkliflərin verilməsi;
*
hazırlanmış metodik vəsait və didaktik
materialların ekspertizası.
Azərbaycanda yeni pedaqoji texnologiyaların
yaradılması üzrə işlər ardıcıl və sistemli
şəkildə ilk dəfə təşkilati-metodik bölümdə
aparılmışdır. Yeni pedaqoji texnologiyalar
şöbəsində öyrənilən bu problemin daha çox ümumi
orta və qismən texniki peşə təhsili ilə bağlı
tərəfləri diqqət mərkəzində saxlanılmışdır. Bu
zaman təhsilin bütün pillələri, oradakı fənlərin
xüsusiyyətləri, təlim imkanları nəzərə
alınmışdır. Fəal təlim şəraitinin yaradılması,
müəllim və şagird fəaliyyətinin
stimullaşdırılması, interaktiv təlim metodları
və onlardan istifadə edilməsi, texnoloji
dərsliklərin yaradılması kimi ən müasir
texnologiyaların pedaqoji imkanları və onların
reallığa çevrilməsi ilə bağlı məqamların
öyrənilməsinə diqqət yetirilmişdir. Azərbaycanda
bu innovasiyalarla bağlı təcrübələr sahəsində
əldə olunmuş nailiyyətlər ümumiləşdirilmiş,
respublikada həm nəzəri, həm də praktik
əhəmiyyət daşıyan ilk "Pedaqoji texnologiyalar"
adlı monoqrafiya hazırlanmışdır.
Təhsilin idarə olunması və nəticələrin
qiymətləndirilməsi üzrə ilk sistemli
araşdırmalar da bu bölümdə aparılmışdır. "Orta
ümumtəhsil məktəblərində şagirdlərin kimyadan
təlim fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi", "Orta
ümumtəhsil məktəblərində şagirdlərin
riyaziyyatdan təlim fəaliyyətinin
qiymətləndirilməsi", "Testlər vasitəsilə
intellektual səviyyənin müəyyənləşdirilməsi və
qiymətləndirilmədə nəzərə alınması", "Tədris
müəssisəsi fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi üçün
kompüter proqramları kompleksinin yaradılması və
yekun qiymətləndirilmənin təlimatının işlənməsi",
"Ümumtəhsilin inkişaf etdirilməsi və
təkmilləşdirilməsində şagird
qiymətləndirilməsinin rolu" mövzuları üzrə
tədqiqatlarda həm qiymətləndirilmənin rolu və
əhəmiyyəti, həm də onun ayrı-ayrı fənlər üzrə
tətbiq olunmasında nəzərə alınan özünəməxsus
cəhətlər əsas götürülmüşdür.
Kurikulum Mərkəzinin yaranması
Artıq 2004-cü ilin martında Azərbaycan
Respublikası təhsil naziri Təhsil Sektorunun
İnkişaf layihəsinin həyata keçirilməsi
istiqamətində "Kurikulum islahatı" alt-komponenti
üzrə hazırlanmış icra planına uyğun olaraq "Kurikulum
Mərkəzinin yaradılması haqqında" əmr imzalayır.
Həmin əmrdə ümumtəhsil sistemi üçün müasir
tələblərə cavab verən, bu sahədə beynəlxalq
təcrübəni özündə əks etdirən kurikulumların
hazırlanmasında vahid və səmərəli sistemin
təşəkkülünü təmin etmək məqsədilə Təhsil
Problemləri İnstitutunun nəzdində Kurikulum
Mərkəzinin yaradılması qeyd edilir. Eyni zamanda
Kurikulum Mərkəzinin formalaşması üçün
institutun strukturunda müvafiq dəyişikliklərin
aparılması, yeni struktur barədə təkliflərin
hazırlanması, eləcə də digər tədbirlərin həyata
keçirilməsi barədə tapşırıqlar verilir.
Beynəlxalq məsləhətçilərin təkliflərinə,
Azərbaycan Respublikasında ümumi təhsilin
durumuna istinad olunmaqla, ilk növbədə,
"Kurikulum Mərkəzinin əsasnaməsi" hazırlanaraq
təsdiq edilir. Burada Kurikulum Mərkəzi və onun
fəaliyyəti ilə bağlı zəruri məsələlər
konkretləşdirilir. Ümumtəhsil sahəsində
kurikulum hazırlayan, onun daim inkişaf
etdirilməsi ilə məşğul olan bu struktur üçün
aşağıdakılar bir vəzifə kimi qəbul olunur:
*
ümumtəhsil məktəbləri üçün beynəlxalq
standartlara uyğun, nəticələrə əsaslanan
kurikulumları yaratmaq, onu müntəzəm
təkmilləşdirmək və yeniləşdirmək;
*
şagirdlərin təlim şəraitini yaxşılaşdırmaq və
inkişaf etdirmək baxımından kurikuluma müəyyən
əlavələrin edilməsi məqsədilə sənədlər
hazırlamaq, habelə müvafiq dəyişikliklərin
aparılması barədə nazirlik qarşısında məsələ
qaldırmaq;
*
kurikulumun monitorinqi və qiymətləndirilməsi
tədbirlərini müəyyənləşdirmək;
*
imtahanların nəticələrini təhlil etmək,
problemləri müəyyənləşdirmək, onların aradan
qaldırılması ilə bağlı tövsiyələr hazırlamaq;
*
kurikuluma aid yenilikləri təhsil işçilərinə
çatdırmaq, onların nəzəri-metodik hazırlığını,
peşəkarlıq səviyyələrini yüksəltmək məqsədilə
treninqlər, seminarlar keçirmək;
*
təlimin yeni məzmunu, yeni dərsliklər və
müəllimlər üçün yeni vəsaitlərin hazırlanması
məqsədilə tətbiqi tədqiqatlar aparmaq və onun
nəticələrini dərslik müəlliflərinə çatdırmaq;
*
yeniliklər nəzərə alınmaqla tədris planlarının
təkmilləşdirilməsi istiqamətində tədqiqatlar
aparmaq;
*
kurikulumların tətbiqi, qiymətləndirilməsi və
inkişafı ilə əlaqədar konsepsiyaların, qabaqcıl
beynəlxalq təcrübələrin öyrənilməsi məqsədilə
tədqiqatlar aparmaq;
*
müəllimlərin təkmilləşdirilməsi üçün onları
kurikulum üzrə tədqiqatlara cəlb etmək.
Kurikulum Mərkəzi yaradılarkən onun
strukturunun iki şöbədən (ibtidai təhsil şöbəsi,
əsas və orta təhsil şöbəsi) ibarət olması
məqsədəmüvafiq hesab edilmişdir. Əsas və orta
təhsil şöbəsinin isə dörd bölməni (ictimai-humanitar
fənlər; təbiət-riyaziyyat fənləri; xarici dillər;
təsviri incəsənət, musiqi, əmək hazırlığı və
fiziki tərbiyə bölməsi) əhatə etməsi
qərarlaşdırılmışdır. Sonralar Kurikulum
Mərkəzinin strukturu tədricən təkmilləşdirilmiş,
2009-cu ildə bu quruma Məktəbəqədər təhsilin
kurikulum şöbəsi də əlavə olunmuşdur.
Bu mərkəzin yaradılmasında başlıca məqsəd
Azərbaycan təhsilinin məzmununu yenidən qurmaq,
texnologiyalar və idarə olunması sistemini
inkişaf etmiş ölkələrin səviyyəsinə çatdırmaqdan
ibarət idi. Bu məqsədin həyata keçirilməsi üçün
müasir dünyanın geniş yayılmış təhsil
modellərinə müraciət etmək, onların nümunəsində
Azərbaycana məxsus təhsil sənədləri hazırlamaq,
xüsusi təhsil kurikulumlarının yaradılması işini
başa çatdırmaq əsas vəzifə kimi qarşıya
qoyulurdu. Vəzifənin yerinə yetirilməsi üçün
təhsil standartlarını hazırlamaq, həmin
strategiyaları və qiymətləndirmə mexanizmlərini
formalaşdırmaq zəruri hesab edilirdi. Bundan
başqa, kurikulumların tətbiqi vəziyyətini
öyrənmək, onların qiymətləndirilməsi işini
həyata keçirmək, ümumiyyətlə, fənlərin təlimi
problemləri ilə bağlı tədqiqatlar aparmaq mühüm
vəzifələr kimi nəzərdə tutulurdu.
Mərkəzin yarandığı qısa müddətdə dünyanın
inkişaf etmiş ölkələrində, o cümlədən ABŞ,
İngiltərə, Finlandiya, İsveç, Avstraliya,
Türkiyə və Hollandiyada təhsil islahatları
prosesi, onun inteqrativ xarakteri öyrənilmiş,
kurikulum sahəsində əldə olunmuş nailiyyətlər
araşdırılmış, keçmiş SSRİ məkanındakı ölkələrin
(Rusiya, Qazaxıstan, Ukrayna, Moldova, Litva,
Gürcüstan və s.) keçid dövründə təhsilin
məzmununun qurulması sahəsindəki yanaşmalarına
istinad edilmiş, qlobal təhsil məkanında
Azərbaycan üçün səciyyəvi xüsusiyyətlər
müəyyənləşdirilmişdir. Dünyada qəbul olunmuş
mütərəqqi təhsil anlayışlarından biri kimi
kurikulumun məzmunu və struktur cəhətləri
konkretləşdirilmişdir. Azərbaycanda ilk dəfə
təhsil kurikulumları sahəsində tədqiqatlar məhz
bu mərkəzdə aparılmışdır.
Kurikulum anlayışı barədə qənaətlər
Araşdırmalar zamanı belə məlum olmuşdur ki, "Kurikulum"un
lügəvi mənası "kurs", "yol" deməkdir. Bu söz
ingiliscə-rusca lügətlərdə "təlim kursu", "tədris
planı", "proqram" kimi də izah edilir. Bəzi
mənbələrdə göstərildiyi kimi, 1876-cı ildən
etibarən ondan bir termin kimi istifadə olunmağa
başlanmışdır. İlk fənn kurikulumları 1918-ci
ildə ABŞ-da meydana gəlmişdir. Ötən əsrin 70-ci
illərindən sonra kurikulum nəzəriyyəsi
formalaşmışdır. Azərbaycanda bu termindən
keçən əsrin 90-cı illərinin axırlarından
başlayaraq istifadə olunur.
Kurikulum dünyanın mütərəqqi təhsil
modellərindən biri kimi hazırda geniş miqyasda
tətbiq olunur. Avropa ölkələrində kurikuluma
təhsilin əsasını təşkil edən sənəd kimi
yanaşılır. Konseptual sənəd kimi onun məzmununda
standartlar, zəruri minimum, təhsil alanların
hazırlığına qoyulan tələblər, texnologiya və
qiymətləndirmə məsələləri əhatə edilir. Əslində
bu məsələlərin hər biri kurikulumda onun tərkib
hissəsi, mühüm komponentləri kimi ehtiva olunur.
Həmin komponentlərin bir-birilə qarşılıqlı
əlaqəsi, hər hansı birinin digərini tamamlaması,
onun məntiqi davamı olması vacib tələb kimi
gözlənilir.
Təhsil kurikulumları xarakterinə görə iki yerə
ayrılır. Onlardan birincisi fənyönümlü, ikincisi
isə şəxsiyyətyönümlü kurikulum adlanır.
Fənyönümlü kurikulumlar məzmun etibarilə elm
sahəsini, onun mükəmməl anlayışlar sistemini
əhatə etməklə bilavasitə bu anlayışların
mənimsənilməsinə istiqamətləndirilir. Belə
kurikulumların keyfiyyətində biliklərin həcmi və
miqdarı əsas rol oynayır. Bütün praktik
bacarıqların yerinə yetirilməsində məqsəd
biliklərin möhkəmliyini, davamlılığını artırmağa
xidmət göstərməkdən ibarət olur. Praktik
əhəmiyyət daşıyan bacarıq, vərdiş və
qabiliyyətlər arxa plana keçir, fənnin elmi
potensialı artır, məlumatlılıq səviyyəsi çoxalır.
Şagirdlər praktik cəhətdən onlara lazım olmayan
fundamental bilikləri öyrənmək məcburiyyətində
qalırlar.
Şəxsiyyətyönümlü kurikulumlar bilavasitə həyati
bacarıq və vərdişlərə üstünlük verilməsi ilə
fərqlənir. Bu kurikuluma görə, insanın gələcək
həyat fəaliyyətində lazım olacaq praktik bacarıq
və vərdişlərinin, əqli fəaliyyətlə bağlı
qabiliyyətlərinin formalaşması ön plana çəkilir.
Tələb olunan bacarıq və vərdişlərin
formalaşdırılmasına imkan yaradan minimum
biliklərin həcmi müəyyənləşdirilir. Bu biliklər
minimum təlim məqsədlərinə çatmaq üşün vasitə
kimi nəzərdə tutulur.
Şəxsiyyətyönümlü kurikulumlar inteqrativ məzmunu
ilə seçilir. Oradakı fənlərin adlandırılmasında,
məzmunun müəyyənləşdirilməsində şəxsiyyətin
formalaşması üçün əhəmiyyət kəsb edən və
bilavasitə insanın şəxsi fəaliyyəti üçün lazım
olan tələblər əsas götürülür.
İki vacib problem
İlkin araşdırmalar Kurikulum Mərkəzinin
fəaliyyət istiqamətlərini müəyyənləşdirməyə
imkan vermişdir. Məlum olmuşdur ki, 2005-ci
ildən etibarən fəaliyyət göstərən mərkəzdə iki
vacib problem həll olunmalıdır. Onlardan
birincisi, əməkdaşların peşəkarlığını, yeni
texnologiyaların hazırlanması şəraitində
fəaliyyət göstərmək üçün kommunikativ
bacarıqları formalaşdırmaq və ikincisi, təhsil
kurikulumlarını hazırlamaqdır.
İlk illərdə Kurikulum Mərkəzinin fəaliyyət
planları məhz həmin problemlərin həlli
istiqamətinə yönəldildi. Onların hər ikisinin
eyni vaxtda planlaşdırılması və həyata
keçirilməsi bir zərurət kimi qarşıya qoyuldu.
Kurikulum Mərkəzinin 40-a yaxın əməkdaşı ilə
ardıcıl və sistemli seminar məşqələlər, müzakirə
və işgüzar söhbətlər aparıldı. Beynəlxalq
məsləhətçi təşkilatın və müasir pedaqoji
texnologiyaların yaradılması və tətbiqi
sahəsində təcrübəsi olan yerli mütəxəssislərin
dəstəyindən istifadə olundu.
Bundan əlavə, əməkdaşların yeni
texnologiyalardan istifadə bacarıqlarının
formalaşdırılması istiqamətində işlər aparıldı.
Tədricən mərkəz müasir avadanlıqlarla təmin
edildi, orada əməkdaşların nizamlı fəaliyyəti
təmin olundu.
Təhsil kurikulumlarının hazırlanması ağır bir
prosesdir. Ona cəmiyyətin bütün zümrələrindən
olan insanlar (mütəxəssislər, müəllimlər,
valideynlər, şagirdlər və b.) cəlb edilirlər.
Dünyada kurikulumların yaradılması işi ilə
xüsusi qurumlar məşğul olur. Həmin qurumlar öz
ətrafına fəal qüvvələri toplayaraq cəmiyyətin
tələbatlarına uyğun məzmun və texnologiyalar
sistemi hazırlayırlar.
Bəzən təhsil kurikulumlarının bir və ya bir neçə
şəxs tərəfindən hazırlanmasının mümkünlüyü
barədə mülahizələr söyləyirlər. Bu, əvvəlki
təhsil proqramları üçün xarakterik olan
xüsusiyyətdir. Həmin proqramlar təklifyönümlü
olduğundan bir və ya bir neçə nəfərin subyektiv
mülahizəsi kimi irəli sürülərək istifadəyə
verilirdi.
Təhsil kurikulumları isə maraqlı olan
tərəflərdən (mütəxəssislər, müəllimlər,
valideynlər, şagirdlər) ibarət daha çox insanın
münasibətini əhatə etməklə obyektiv xarakter
daşıyır. Ona görə də dünya ölkələrində təhsil
kurikulumlarının hazırlanmasında işçi
qruplarından və onların fəaliyyət
mexanizmlərindən ibarət texnologiyalara müraciət
olunur.
Azərbaycanda da kurikulumlar hazırlanarkən belə
bir texnologiyaya istinad edilmişdir. 2005-ci
ildə Təhsil Problemləri İnstitutunun
strukturunda Kurikulum Mərkəzi yaradıldığı
vaxtdan respublikada kurikulum hərəkatı
başlanmışdır. Yüzlərlə müəllim, təhsil işçisi
Kurikulum Mərkəzinin ətrafında birləşərək bu
hərəkatı formalaşdırmış, kurikulumların
hazırlanması istiqamətində müzakirələrin
iştirakçısına çevrilmiş və 400-ə qədər üzvü
olan 23 işçi qrupunda təmsil olunaraq
kurikulumların hazırlanması prosesinə
qoşulmuşdur. Bu işçi qruplarına respublikanın
görkəmli alimlərindən AMEA-nın üzvləri Nizami
Cəfərov (ana dili), Yaqub Mahmudov (tarix),
Vaqif Abbasov (kimya), professorlardan Səməd
Seyidov (ingilis dili), Fəxrəddin Veysəlov
(alman dili), Mirzəli Murquzov (fizika), Sabir
Mirzəyev (riyaziyyat), Müseyib Müseyibov
(coğrafiya), Ağacan Əbiyev (fiziki tərbiyə) və
başqaları rəhbərlik etmişlər. Dünya Bankının
prosedurlarına əsasən seçilmiş 95 nəfər milli
məsləhətçi, kurikulum və qiymətləndirmə
sahəsində beynəlxalq miqyasda tanınmış
Hollandiyanın "CİTO qroep" təşkilatı
kurikulumların hazırlanmasında məsləhətçilik
xidmətləri göstərmişlər.
Bütün bunlarla yanaşı, təhsil kurikulumlarının
hazırlanması istiqamətində də işlər
aparılmışdır. 2006-cı ildə ölkəmizin təhsil
tarixində ilk dəfə "Azərbaycan Respublikasında
ümumi təhsilin konsepsiyası (Milli Kurikulumu)"
hazırlandı və hökumət tərəfindən təsdiq olundu.
Sonralar 2010-cu ildə təkmilləşdirilərək
istifadəyə verilən bu sənəd özünün məzmunu və
strukturuna görə tamamilə yeniləşdirilmişdir.
Təhsil səviyyələri, eləcə də fənlər üzrə
nəticələr, pedaqoji prosesin təşkili və
idarəetmə prinsipləri, ümumi təhsilin
infrastrukturu, maddi-texniki və tədris bazası,
təhsil verənlərin keyfiyyət göstəriciləri,
məşğələ saatlarının maksimum miqdarı, təlim
nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi və
monitorinqi məsələləri əhatə edilmişdir.
Yüzlərlə müəllimin, təhsil mütəxəssisi, valideyn
və şagirdin iştirakı ilə hazırlanmış bu sənəddə
cəmiyyətin təhsillə bağlı ehtiyac və tələbatları
nəzərə alınmışdır.
Mərkəzin İbtidai təhsilin kurikulumu (dosent
Bibixanım İbadova) şöbəsində hazırlanmasına
başlanılmış I-IV siniflər üçün fənn
kurikulumları 2007-ci ildə başa çatdırılaraq
təhsil naziri tərəfindən təsdiq edilmişdir.
Artıq üçüncü ildir ki, yeni fənn kurikulumları
tətbiq olunmaqdadır. Şöbə hər il fəaliyyət
planına uyğun olaraq yeni fənn kurikulumlarının
tətbiqi vəziyyətini öyrənərək müvafiq təkliflər
hazırlayır.
Ümumi orta və tam orta təhsil şöbəsində (dosent
Akif Əliyev), onun humanitar fənlərin təlimi
(Ramiz Hüseynov), təbiət-riyaziyyat fənlərinin
təlimi (dosent Əlişah Gərayev), xarici dillərin
təlimi (Sahib Məcidov), incəsənət və texnologiya
fənlərinin təlimi (dosent Natiq Axundov)
bölmələrində V-XI siniflər üçün fənn
kurikulumlarının (ana dili, Azərbaycan dili
(dövlət dili kimi), ədəbiyyat, xarici dil,
riyaziyyat, informatika, Azərbaycan tarixi,
ümumi tarix, fizika, kimya, biologiya,
coğrafiya, həyat bilgisi, texnologiya, fiziki
tərbiyə, musiqi, təsviri incəsənət,
çağırışaqədərki hazırlıq) hazırlanması üzərində
işlər aparılır. Artıq ilkin layihə variantları
hazırlanmış, onların əksəriyyəti pedaqoji
mətbuatda çap olunaraq cəmiyyətin geniş
müzakirəsinə verilmişdir.
Kurikulumların məzmunu və strukturu
Aparılan araşdırmalar nəticəsində fənn
kurikulumlarının məzmunu və strukturu ilə bağlı
yekdil nəticəyə gəlinmişdir. Həmin sənədlərdə
fənnin məzmununun, təlim strategiyalarının və
qiymətləndirmə mexanizmlərinin bir-biri ilə
bağlılığı, şəxsiyyətyönümlülük,
nəticəyönümlülük, inteqrativlik mühüm prinsiplər
kimi diqqət mərkəzində saxlanılmışdır.
Fənlərin məzmunu ilk dəfə olaraq nəticələr
formasında ifadə olunmuş, bununla təhsildə
nailiyyətlərin izlənməsi, inkişaf etdirilməsi və
idarə olunması üçün şərait yaradılmışdır.
Nəticələrə çatmaq üçün müəllimlərin yaradıcı
fəaliyyət göstərmək imkanları
genişləndirilmişdir.
Fənnin məzmunu bölməsində nəticələrlə yanaşı,
onların inteqrasiyası da verilmişdir.
Nəticələrin üfüqi və şaquli istiqamətlərdə əlaqə
imkanları barədə aparılmış araşdırmaların
nəticələri cədvəllər formasında kurikulumlara
daxil edilmişdir.
Məlum olduğu kimi, müasir dünyada sürətlə gedən
sosial, mədəni və texnoloji dəyişikliklər qlobal
düşünmə tərzinin əhəmiyyətini xeyli artırır.
Belə olan halda təlim prosesində şagirdlərə
ayrı-ayrı fənlər üzrə verilən bilik və
bacarıqların passiv istehlakçısı deyil, əksinə,
ətraf aləmin dərk edilməsinə yaradıcı təfəkkürlə
münasibət bəsləyən subyektlər kimi yanaşılmasına
gətirib çıxarır. Bu isə o zaman mümkün olur ki,
təhsil pillələrində öyrənilən fənlər və onların
əhatə etdiyi mövzular ayrı-ayrı deyil,
əlaqəli-inteqrativ şəkildə tədris olunsun.
İnteqrasiya dedikdə təlim prosesində şagirdlərin
təfəkküründə ətraf aləmin tam və vahid obrazını
formalaşdırmaq üçün təlimin məzmun
komponentlərinin əlaqələr əsasında
sistemləşdirilməsi başa düşülür. Şagirdlərə
dayanıqlı və kompleks şəkildə biliklər vermək,
dünyagörüşünü genişləndirmək, təfəkkürünü
inkişaf etdirməklə onlarda tədqiqatçılığa meyil
yaratmaq, qazanılan nəzəri bilikləri praktik
olaraq həyata tətbiq etmək və s. bacarıqların
formalaşması imkanlarının yaradılması kimi qəbul
edilir.
Araşdırmalar zamanı belə qənaətə gəlinmişdir
ki, inteqrasiyanın nəzərə alınması vaxtdan
səmərəli istifadə etməyə, təlimə marağın
artmasına imkan yaradır, şagirdlərin təlim
yükünü azaldır, inteqrativ bilik və bacarıqların
formalaşmasına şərait yaradır, bilik və
bacarıqların qazanılmasında öyrənmənin
intensivliyini, səmərəliliyini artırır, həddən
artıq xırdalanmanın qarşısını alır. Bu zaman
şagirdlər sərbəst düşünmə, qruplarda işləmə,
müzakirələrdə öz mövqeyini bildirmə, mövzunun
aktuallığını əsaslandırma, mövzunun digər
sahələrə tətbiqi ilə bağlı imkanlar əldə
edirlər.
Müəllimlər isə belə tədris prosesində
məsələlərin həllinə kompleks yanaşa,
mövzulararası əlaqə yarada, şagird bacarığının
inkişafına diqqət yetirə, şagirdlərdə biliklərin
artan sırasını müşahidə edə, təlim prosesini
qiymətləndirə bilirlər.
Fənn kurikulumlarında fəndaxili və fənlərarası
inteqrasiya nəzərə alınmışdır.
Fəndaxili inteqrasiya hər bir fənn üzrə anlayış,
bilik və bacarıqların əlaqələndirilməsini
nəzərdə tutur. Bu növ inteqrasiya tədris
materialını ayrı-ayrı tədris vahidlərində
cəmləşdirməklə fənnin məzmunun strukturunu
müəyyən edir. Bununla da məzmunun informasiya
cəhətdən tutumlu olması, şagirdlərdə daha
əhatəli bacarıqların formalaşdırılması təmin
olunur. Təlim prosesində fəndaxili inteqrasiya
geniş tətbiq edilir və konsentrik prinsipə
əsaslanan spiralvari quruluş yaranır. Fəndaxili
inteqrasiya həm üfüqi, həm də şaquli olur.
Üfüqi inteqrasiya fənn üzrə məzmun xətlərinin
əlaqələndirilməsinə imkan yaratmaqla müvafiq
məzmun standartlarının müəyyən tədris
vahidlərində ifadə olunmasını təmin edir.
Şaquli inteqrasiya sinifdən-sinfə tədricən
dərinləşən və genişlənən məzmun xətləri arasında
varisliyi təmin edir.
Fənlərarası inteqrasiya bir neçə fənnin əhatə
etdiyi ortaq anlayış, bilik və bacarıqların
sintezi olmaqla bir fənnə aid anlayışların və
metodların digər bir fənnin öyrənilməsində
istifadəsini nəzərdə tutur.
Bu zaman müxtəlif fənlərə aid, lakin bir-birini
tamamlayan, o cümlədən oxşar olan mövzuların
tədrisi müəyyən çərçivəyə salınır. Odur ki,
müxtəlif fənlər və mövzular arasındakı
əlaqələrin müəyyənləşdirilməsi, bu əlaqələrin
fənlərarası anlayış və bacarıqların
formalaşdırılmasında yaradıcılıqla istifadə
olunması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ona görə də
kurikulumlar hazırlanarkən təhsilin bütün
pillələrində fəndaxili və fənlərarası
inteqrasiyadan istifadə edilir.
Araşdırmalar zamanı belə nəticəyə gəlinmişdir
ki, təlim strategiyası bölməsində aşağıdakı
məsələlər əhatə edilsin:
*
Fənlər üzrə təlimin təşkilinə verilən əsas
tələblərin təsviri;
*
Forma və üsulların təkmilləşdirilməsi barədə
tövsiyələr;
*
Müəllimin təlim fəaliyyətinin planlaşdırılmasına
dair nümunələr.
*
Standartların şərhinə dair tövsiyələr.
Fənlər üzrə təlimin təşkilinə verilən əsas
tələblərin təsviri. Bu gün təhsilin qlobal
problemi şəxsiyyətin formalaşdırılmasıdır. Bu
mənada təlim prosesi uşaqda fəallığı, ətrafdakı
şeylərə və hadisələrə tənqidi yanaşmağı,
müstəqil düşünməyi, bilik almağı, analiz-sintez
etməyi, yaradıcı fəaliyyət göstərmək bacarığını
inkişaf etdirməlidir. Şagird idraki,
informativ-kommunikativ və qeyri-iradi dəyərlərə
nail olmalıdır. Bütün bunları əldə etmək üçün
isə şagird və müəllim fəaliyyətinin xarakterində
dəyişiklik aparılmalı, pedaqoji prosesin
qurulmasına humanist və demokratik prinsiplər
əsasında yenidən yanaşılmalıdır. Elə bu səbəbdən
də, ilk növbədə, "Azərbaycan Respublikasında
ümumi təhsilin Konsepsiyası (Milli Kurikulumu)"
sənədində ümumi təhsil sistemi üçün qəbul
olunmuş aşağıdakı pedaqoji prinsiplər ayrı-ayrı
fənlərin tədrisinin didaktik əsası kimi
götürülmüşdür:
*
pedaqoji prosesin tamlığı;
*
təlimdə bərabər imkanların yaradılması;
*
şagirdyönümlülük;
*
inkişafyönümlülük;
*
fəaliyyətin stimullaşdırılması;
*
dəstəkləyici mühitin yaradılması.
Bu tələbləri nəzərə alaraq tədris prosesində
şagirdləri aktivləşdirən, onların intellektual
inkişafına şərait yaradan təlim metodlarından
istifadə olunması tövsiyə olunur. Ayrı-ayrı
fənlərin təşkili üçün spesifik tələblər
müəyyənləşdirilir.
Forma və üsulların təkmilləşdirilməsi barədə
tövsiyələr. Kurikulumlarda təlim forması və
üsullarına təlim strategiyasının mühüm tərkib
hissəsi kimi yanaşılmış, onların mahiyyəti və
əsas xüsusiyyətləri yeni tələblər əsasında şərh
edilmişdir. Təhsil prosesinin şəxsiyyətyönümlü
xarakteri açıqlanmışdır. Fəal təlimin mühüm
stimullaşdırıcı vasitəsi kimi interaktiv
metodların məzmunu və onlardan istifadə
məsələlərinə diqqət yetirilmişdir.
İnteraktiv təlim metodları ilə işləmək üçün
aşağıdakıların nəzərə alınmasının əhəmiyyəti
qeyd edilmişdir.
1. Fəal təlim üçün iş formalarının
müəyyənləşdirilməsi.
2. Fəal dərsin mərhələləri.
3. Fəal dərsin strukturu.
Fəal təlimin fərdi iş, cütlərlə iş, böyuk qrupla
iş və kiçik qruplarla iş formalarından istifadə
olunması barədə qənaətə gəlinmişdir.
Fəal dərsin mərhələləri:
I. Düşünməyə yönəltmə - bir neçə məqsəd daşıyır:
şagirdlər mövzu ilə əlaqədar biliklərini
xatırlayır, fəallaşır, onlarda mövzuya maraq
yaranır.
II. Dərketmə - yeni biliklərin öyrənilməsi kimi
başa düşülür.
III. Düşünmə - yeni bilik möhkəmləndirilir,
tətbiq edilir.
Fəal dərsin strukturunun aşağıdakı kimi
qurulması tövsiyə olunmuşdur.
Motivasiya - müəllim tərəfindən problem qoyulur,
şagird tərəfindən fərziyyələr irəli sürülür.
Tədqiqatın təşkili - müəllim problemin həlli
istiqamətində sinfə iş tapşırır. İş formasını
müəllim seçir.
Məlumatın mübadiləsi - verilən tapşırıqla
əlaqədar şagirdlər öz aralarında fikir
mübadiləsi aparırlar.
Məlumatın müzakirəsi və təşkili - qrupun lideri
ümumi fikri müəllim və şagirdlərə çatdırır.
Nəticələrin çıxarılması - əgər yanlış fikir
varsa, müəllim istiqamət verir, ümumi nəticə
çıxarılır.
Tətbiqetmə - əldə olunan biliklərə əsaslanaraq
sinifdə və ya evdə müəllimin verdiyi tapşırıq
yerinə yetirilir.
İnteraktiv təlim metodlarından daha çox İnsert,
BİBÖ, Beyin həmləsi, İstiqamətləndirilmiş
mühazirə, Klaster, Ziq-zaq, "Dəyirmi masa",
Konseptual cədvəl, T-sxemlər, Semantik
əlamətlərin təhlili, Venn diaqramı, İki hissəli
gündəlik, Karusel, Debat və s. istifadə olunması
barədə tövsiyələr verilmişdir.
Aparılan araşdırmalar nəticəsində belə qənaət
hasil edilmişdir ki, yeni təlim strategiyaları,
o cümlədən fəal təlim, interaktiv metodların
tətbiqi müəllimin peşəkarlıq səviyyəsinə yeni və
kifayət qədər yüksək tələblər qoyur. O, nəinki
elmdə təsdiqlənmiş ideyaları, həm də bu və ya
digər məsələ üzrə mübahisəli mövqeləri, eləcə də
bu mövqelərin əsaslandırılmasını bacarmalıdır.
Təmsil etdiyi elm sahəsini yaxşı bilməli, yeni
təlim strategiyalarının tətbiqi ilə bağlı
bacarıqlara malik olmalıdır.
Müəllimin təlim fəaliyyətinin planlaşdırılmasına
dair nümunələr. Hesabat dövründə əməkdaşlar
tədqiqat apararaq müəllimlərin təlim
fəaliyyətinin planlaşdırılması zamanı onlara
lazım olan tövsiyələr də hazırlamışlar. Təhsilin
bütün mərhələlərində fənlər üzrə fəal təlimə aid
nümunələr vermişlər.
Ümumiyyətlə, mərkəzdə aparılmış araşdırmalar
zamanı təhsil kurikulumları ilə bağlı aşağıdakı
qənaətlərə gəlinmişdir.
1. Dünyanın prioritet problemi kimi təhsilin
koqnitiv xarakter daşıması şagirdlərin
intellektinin yüksəldilməsinə, onlarda həyati
bacarıqların formalaşdırılmasına yönəldilməsi
zəruri cəhət kimi nəzərə alınmış, fənn
kurikulumları şəxsiyyətyönümlü təhsilin aparıcı
komponenti kimi hazırlanmışdır. Onun məzmun
standartlarının bilavasitə şagirdlərə
istiqamətləndirilməsi, bacarıqlar formasında
ifadə edilmiş gözlənilən nəticələrdən ibarət
olması aşağıdakı xüsusiyyətlər baxımından
əhəmiyyətli hesab edilmişdir:
*
təlim prosesinin keyfiyyətini idarə etməyə,
düzgün və obyektiv qiymətləndirmə aparmaq üçün
qiymətləndirmə standartlarının hazırlanmasına
imkan yaradır;
*
nəticələrə nail olmaq üçün zəruri təlim
materialları və strategiyaların seçilməsində
müəllimə geniş imkan və şərait yaradır;
*
dərsliklərin, digər resursların hazırlanmasında
müəllimlərin konkret hədəflərə çatmaq üçün
yaradıcı fəaliyyət imkanlarını genişləndirir.
2. Fənlərin ümumi məzmununun, məzmun xətləri
üzrə siniflər üçün əsas və alt-standartların
işlənməsi bu qənaətə gəlməyə imkan verir ki, hər
bir fənnin ümumi məzmunu, təbiətdə və
cəmiyyətdəki qanunauyğunluqlar, proseslər
haqqında tam təsəvvür yaradılması üçün məzmun
xətləri, əsas məzmun standartları və əsas
standartlara daxil olan alt-standartlar
arasında qarşılıqlı əlaqələr, onların mənaca
bir-birini tamamlaması vacibdir.
Kurikulumlarda bu əlaqələrin şaquli və üfüqi
inteqrasiya formasında müəyyənləşdirilərək
rəsmiləşdirilməsi həm şagirdlərdə ümumi
bacarıqların formalaşdırılmasını, həm
dərsliklərin hazırlanmasında, həm də pedaqoji
prosesin təşkilində bu cəhətin nəzərə alınmasını
istiqamətləndirmək baxımından əhəmiyyətli hesab
edilmişdir. İnteqrasiyanın mövcudluğu, labüdlüyü
isə ibtidai və əsas təhsil pillələrində
inteqrativ fənlərin tədrisinin zəruri olmasını
təsdiqləyir. Bu baxımdan həyat bilgisi fənninin
əsas təhsil pilləsində tədrisinin davam
etdirilməsi əhəmiyyətli sayılmışdır.
3. İndiki şəraitdə ümumtəhsil fənlərinə marağın
azalması, yuxarı siniflərdə şagirdlərin yalnız
4-5 fənnə maraq göstərməsi, qalan fənlərin isə
ümumiyyətlə, öyrənilməməsi, böyük şəhərlərdə
30-40 nəfər şagirdin bir sinifdə təhsil alması
təlimin ənənəvi forma və üsullarından imtina
etməyi, şagirdlərdə öyrənməyə marağı dəstəkləyən,
stimullaşdıran yeni pedaqoji texnologiyalara,
fəal və interaktiv təlim formalarına və
metodlarına üstünlük verilməsini, onların
praktikada həyata keçirilməsinə şərait
yaradılmasını tələb edir. Yeni fənn
kurikulumlarının uğurla tətbiqi bunlardan çox
asılıdır.
4. Məzmun standartlarının bacarıq şəklində ifadə
olunması təlim strategiyalarında dəyişikliyə
səbəb olur. Fənn üzrə təlimin təşkilinə verilən
tələblərə əsasən müəllimin rolu dəyişir. O,
bələdçi, istiqamətverici, şagird isə
tədqiqatçı rolunda iştirak edir. Bütün bu
işlərin ardıcıl və sistemli təşkilinə nail
olmaq üçün müəllimdən tədqiqatçılıq bacarığı
tələb olunur. Bu bacarıqların formalaşması
sahəsində ilkin müəllim hazırlığı üzrə müvafiq
işlərin aparılması zəruri hesab edilir.
5. Təlimin təşkilinin forma və üsulları dəyişir.
Ənənəvi təlim fəal təlimlə əvəz edilir. Fəal
təlimin təşkil olunması isə yeni təlim
strategiyalarının hazırlanaraq tətbiq
edilməsini tələb edir.
6. Fənn kurikulumlarında istifadə olunacaq
qiymətləndirmə növləri, qiymətləndirmə
standartları, qiymətləndirmə vasitə və
üsullarının verilməsi onu aksioloji baxımdan
gücləndirir, istifadə edənlərin çoxişlək
sənədinə çevirir.
7. Yeni fənn kurikulumlarının daha uğurla tətbiq
olunması üçün, ilk növbədə, şəxsiyyətyönümlü
təhsilin tələblərinə cavab verən koqnitiv (idraki)
xarakterli dərslik komplektinin (dərslik,
müəllim kitabı və şagird dəftəri) yaradılması
zəruri hesab edilir.
Hazırda Kurikulum Mərkəzində ibtidai siniflərdə
fənn kurikulumlarının tətbiqi vəziyyəti
öyrənilir, V-XI siniflər üçün fənn
kurikulumlarının layihə variantları üzərində iş
aparılır. Yeni fənn kurikulumlarının mahiyyət və
məzmununun açıqlanması, məktəb kurikulumlarının
hazırlanması istiqamətində tədqiqatlar davam
etdirirlər. Ənənəvi proqramlarla işləyən
müəllimlər üçün tövsiyələr hazırlanır. Pedaqoji
innovasiyaların şərh olunması, yayılması
məqsədilə maarifləndirmə işləri aparılır.
Gələcəkdə də bu işlərin davam etdirilməsi
nəzərdə tutulur.
Ənvər ABBASOV,
Təhsil Problemləri İnstitutunun direktor müavini,
Kurikulum Mərkəzinin direktoru |
