|
Hər hansı elm onun yaradıcıları ilə tanınır və
inkişaf edir. Müasir dövrdə Azərbaycanda
pedaqogika elminin yaradıcılarından və onu
inkişaf etdirənlərdən biri professor Hüseyn
Mustafa oğlu Əhmədovdur. Bu yazıda onun şərəfli
həyat yolundan söz açmağa çalışacağam. Hüseyn
Mustafa oğlu Əhmədov 1926-cı ilin iyul ayında
Qərbi Azərbaycanın Krasnoselski rayonunun
Toxluca kəndində anadan olmuşdur. Uşaq
yaşlarından müəllimliyə dərin hörmətlə yanaşan
Hüseynə VII sinfi bitirdikdən sonra oxuduğu
məktəbin ibtidai siniflərində dərs deməyi
tapşırırlar. Üç il ərzində praktik yolla ilkin
müəllimlik təcrübəsi toplamış Hüseyn Kirovabad
(indiki Gəncə) şəhərindəki K.Setkin adına
Pedaqoji Texnikumun III kursuna daxil olur.
1947-ci ildə texnikumu "əla" qiymətlərlə bitirən
Hüseyn H.Zərdabi adına Kirovabad Pedaqoji
İnstitutuna daxil olur və 1951-ci ildə oranı
bitirir. Hüseynin bacarığına bələd olan
rektorluq onu institutda saxlayır. Gənc Hüseyn
bununla da kifayətlənmir, onda alim olmaq meyili
yaranır.
1952-ci ildə V.İ.Lenin adına Azərbaycan Pedaqoji
İnstitutunun (indiki ADPU) aspiranturasına daxil
olan H.Əhmədov Zaqafqaziyada pedaqogika üzrə ilk
alimlik dərəcəsi almış Əhməd Seyidov, yaradıcı
pedaqoq Mehdi Mehdizadə, Mərdan Muradxanov və
başqa görkəmli alimlərin fəaliyyət göstərdikləri
kafedrada - əlverişli elm aləmində az vaxt
içərisində çox şey öyrənir.
H.Əhmədov aspirantura dövrünü başa vurduqdan
sonra (1957-1958-ci illərdə) Azərbaycan
Elmi-Tədqiqat Pedaqogika İnstitutunda (indiki
APTPİ) kiçik elmi işçi vəzifəsində işləmişdir. O
zaman mən də həmin institutun aspiranturasını
yenicə bitirdiyimdən Hüseyn müəllimlə yaxından
əməkdaşlıq edirdik. Tezliklə Hüseyn Əhmədovun
pedaqoji tədqiqatlarının öz orijinallığı ilə
fərqləndiyini hiss etdim. Anladım ki, məktəbin,
təhsilin tarixindən yazmaq uzun müddət arxivdə
işləməyi, rus, ərəb, erməni, gürcü dillərində
tarixi sənədləri diqqətlə araşdırmağı, dövrün
siyasi-ictimai tələblərindən baş çıxarmağı,
onları dəyərləndirməyi tələb edir. Bu prosesdə
sadəcə təsvirə əsaslanmaq deyil, düşünülmüş
müqayisələr aparmaq, mühakimə yürütmək, ağıllı
ümumiləşdirmələrə əsasən əqli nəticəyə gəlmək
tələb olunur.
H.Əhmədov 1958-ci ildə Azərbaycan Pedaqoji
İnstitutunun kafedra müdiri, professor Əhməd
Seyidovun rəhbərliyi ilə "İbtidai məktəb
şagirdlərinin kommunist əxlaqı tərbiyəsində
nümunənin rolu və ondan istifadə etmək yolları"
mövzusunda namizədlik dissertasiyası, 1972-ci
ildə akademik Mehdi Mehdizadənin məsləhəti ilə
"XIX əsrdə Azərbaycanda məktəb təhsilinin
inkişaf tarixi" mövzusunda doktorluq
dissertasiyası müdafiə edib. O, axtarışlarında,
pedaqogika tarixçisi kimi, üstünlüyü milli
pedaqogikanın incilərini üzə çıxarmağa vermişdi.
O, Azərbaycan maarifçilərinin, pedaqoji fikir
nümayəndələrinin, xüsusilə N.Tusi,
A.A.Bakıxanov, M.Ş.Vazeh, M.F.Axundov,
H.B.Zərdabi, S.Ə.Şirvani, S.M.Qənizadə,
A.O.Çernyayevski, N.Nərimanov, Ü.Hacıbəyov,
R.B.Əfəndiyev, R.Əfəndizadə, Ə.Seyidov və
başqalarının ideyalarını öyrənib ümumiləşdirmiş,
müasir dövrdə gənc nəslin tərbiyəsində onların
ideyalarından istifadənin əhəmiyyətini
dəyərləndirmişdi.
Azərbaycan xalqının böyük dövlət xadimi,
maarifçi Nəriman Nərimanov pedaqoji irsinin
tədqiqi H.Əhmədovun axtarışlarının parlaq
səhifələridir. Xüsusi məhəbbətlə bu tədqiqata
qoşulan alim hər cür əziyyətə qatlaşaraq Nəriman
Nərimanovun təhsil aldığı Qori
Seminariyasındakı, ilk dəfə müəllimlik etdiyi
Borçalının Qızılhacılı kəndindəki fəaliyyətini
öyrənmək üçün Tbilisi arxivində, başqa
yerlərdəki fəaliyyətini öyrənmək üçün İrəvan,
Həştərxan, Leninqrad, Moskva arxivlərində
araşdırmalar aparmış, onun pedaqoji fikirlərinə
həsr olunmuş iki kitab çap etdirmişdir.
H.Əhmədovun namizədlik dissertasiyasının elmi
rəhbəri professor Ə.Seyidov onu təsadüfən yüksək
qiymətləndirməmişdir. O yazmışdır ki, H.Əhmədov
xalqımızın məktəb təhsili sahəsində bir əsrdə
qazandığı tarixi nailiyyətləri və xarakterik
nöqsanları metodoloji və pedaqoji əsasdan düzgün
aydınlaşdıraraq məktəb və pedaqoji fikir
tariximizin daha da zənginləşməsində çox
qiymətli iş görmüşdür. Tədqiqat işi digər
Zaqafqaziya xalqları, habelə SSRİ xalqlarının
pedaqoji fikir tarixi üçün də son dərəcə faydalı
hesab edilməlidir.
H.Əhmədovun doktorluq işinin elmi məsləhətçisi
akademik Mehdi Mehdizadə onun tədqiqatı haqqında
yazmışdır: "Tədqiqat məktəb təhsilinin
ümumpedaqoji sahəsinin böyük bir hissəsini əhatə
edir. Azərbaycanda rus dili təlim edilən
məktəblərin yaranması və inkişafı tarixi, rus
məktəblərinin obyektiv müsbət rolu,
"rus-tatar"(Azərbaycan - red.) məktəblərinin
tarixi, ana dilində ilk məktəbin yaranması və
uşaqların öz ana dilində təhsil almaları və
digər aktual məsələlər əsərdə geniş
işıqlandırılmışdır. Müəllifin əməyi ondadır ki,
o, XIX əsrin məktəb təhsili ilə əlaqədar
məsələləri aşkar etmişdir. H.M.Əhmədovun
dissertasiyası yaradıcı axtarışların
məhsuludur".
Beləliklə, H.Əhmədov bütün fəaliyyətini
Azərbaycan təhsilinin tarixi ilə, xüsusilə
XIX-XX əsrlərdə məktəbin, təhsilin, pedaqoji
ideyaların inkişafı ilə bağlayan vətəndaş alim
kimi məşhurlaşmışdır.
Professor H.Əhmədovun elmi diapazonu geniş və
rəngarəngdir. Buna əmin olmaq üçün onun yazdığı
500-dən artıq monoqrafiya, kitab, proqram,
dərslik, dərs vəsaiti, seçilmiş əsərləri,
irihəcmli məqalələr siyahısını nəzərdən keçirmək
kifayətdir. Diqqəti cəlb edən cəhət odur ki, bu
əsərlərdəki ideyaların bir qismi rus və Avropa
xalqlarının dillərində öz əksini tapmışdır.
H.Əhmədov haqlı olaraq Qərbi Avropa pedaqoqları
Y.A.Komenski, C.Lokk, J.J.Russo, İ.H.Pestalotsi,
R.Ouen, rus pedaqoqları K.D.Uşinski,
A.S.Makarenko, N.K.Krupskaya və başqalarının
irsini hərtərəfli öyrənib təhlil etmişdir.
Maraqlı cəhət budur ki, o, həmin
maarifpərvərlərin ideyalarına yaradıcı
yanaşmışdır. Özünəqədərki pedaqoqların
ideyalarını mənimsəyərək yaradıcı şəkildə
inkişaf etdirən, praktik pedaqogikanın banisi
K.D.Uşinskinin pedaqoji ideyalarının təbliğinə
xüsusi diqqət yetirmişdir. K.D.Uşinskiyə həsr
olunmuş "Uşinski və Azərbaycan" adlı
monoqrafiyası Azərbaycan və Rusiya pedaqoji
ictimaiyyəti tərəfindən yüksək
qiymətləndirilmişdir.
Hüseyn Əhmədovun bütün qüvvəsini Azərbaycanda
məktəb tarixi və pedaqoji fikrin təbliğinə,
elmi-pedaqoji kadrların hazırlanmasına həsr
etməsi daim diqqəti cəlb etmişdir. Bununla belə,
onun fəaliyyətini yalnız pedaqogikanın tarixi
sahəsindəki axtarışlarla məhdudlaşdırmaq olmaz.
Tədqiqata pedaqogikanın nəzəri problemi -
tərbiyə nəzəriyyəsi sahəsində axtarışlarla
başlayan H.Əhmədov sonralar müəlliflərindən biri
və redaktoru olduğu "Pedaqogikaya giriş" dərs
vəsaitində pedaqogikanın metodoloji məsələlərini
işləməyə səy göstərmişdir.
Həmin kitabda pedaqogikanın mövzusu, vəzifələri,
mənbələri, tədqiqat metodları sistemi və s.
məsələlər yeni aspektdə işlənmişdir. Onun
lPedaqogikada qanun və qanunauyğunluq" əsərində,
adından məlum olduğu kimi, mühüm nəzəri
məsələlər əhatə olunmuşdur. Alimin gənc nəslin
tərbiyəsi, ailə tərbiyəsi sahəsindəki yazıları
da diqqəti cəlb edir.
H.Əhmədovun ictimai fəaliyyəti də
təqdirəlayiqdir. O, doğma pedaqoji universitetdə
müxtəlif ictimai işləri bacarıqla yerinə
yetirmişdir. Onun Azərbaycan Bilik Cəmiyyətində
pedaqogika və psixologiya bölməsinə rəhbərlik
etməsi daha çox yadda qalıb. Həmin bölmənin üzvü
kimi onunla Bakı, Gəncə, Naxçıvan şəhərlərində,
respublikanın bir çox rayonlarında keçirilən
tədbirlərdə iştirak edərkən pedaqoji-psixoloji
biliklərin yayılması, təhsil ocaqlarında təlimin
keyfiyyətinin yüksəldilməsi sahəsində onun
xüsusi xidmətlərinin şahidi olmuşam.
Professor H.Əhmədov tədqiqatlarında məktəb,
ümumiyyətlə, təhsil problemlərinin öyrənilməsinə
xüsusi əhəmiyyət vermişdir. Bu, onun əslən
müəllim olmasından irəli gəlir. Onun aşağıda
sadalanan əsərləri fikrimizi sübut edir: "XIX
əsrin əvvəllərində Azərbaycanda xalq maarifi və
məktəb" (1967), "XIX əsrin 40-cı illərində
Azərbaycanda xalq maarifi və məktəb" (1968),
"Azərbaycanda "rus-tatar" məktəbinin tarixinə
dair" (rus dilində, 1969), "Ana dili" dərsliyi
tərtibində ilk mərhələ (1930-1980)" (1970),
"Azərbaycanda kənd ümumtəhsil məktəbləri tarixi"
(1970), "Azərbaycanda orta təhsil
müəssisələrinin meydana gəlməsi tarixinə dair"
(1970), "XIX əsrdə Azərbaycanda qadın təhsili
vəsaitləri tərtibi tarixinə dair" (1970), "XIX
əsrdə Azərbaycan dilində dərslik və tədris
vəsaitləri tərtibi tarixindən" (1970),
"Azərbaycanda sənət məktəblərinin təşkili
tarixinə dair" (1971), "XIX əsrdə Azərbaycanda
məktəb təhsilinin inkişaf tarixi" (1972) və s.
O, uzunömürlü məktəblərin yubileyləri ilə
əlaqədar kitablar yazıb çap etdirmişdir. "100
yaşlı Yuxarı Salahlı kənd məktəbi" (1978), "100
yaşlı Qarğabazar məktəbi" (1983), "150 yaşlı
Şəki məktəbi" (1983), "Salyanda ilk məktəb"
(1969), "Qutqaşen məktəbinin 90 yaşı var"
(1972), "Dağkəsəmən məktəbinin yaşı yüzdür"
(1976), "Lənkəranda ilk dünyəvi təhsil məktəbi"
(1982), "Yüz yaşlı Vəndam məktəbi" (1984),
"Qubadlıda 100 yaşlı məktəb" (1984) və s.
kitabça və məqalələr sırf praktik əhəmiyyət
daşıyır. Həmin məktəblərin tarixi inkişaf yolunu
araşdıran müəllif oxuculara Azərbaycanda təhsilə
marağın mənzərəsini təqdim etmiş və onların
rəğbətini qazanmışdır.
Onun yazdığı "XIX əsr Azərbaycan məktəbi"
monoqrafiyası millətimizin yüzillik təhsil
tarixinin müfəssəl və möhtəşəm salnaməsidir.
H.Əhmədov həm də məharətli müəllimdir. Onun
müəllimlik taktı həmişə auditoriyanı razı
salmışdır.
O, ömrünün 60 ilini Azərbaycan Dövlət Pedaqoji
Universiteti ilə bağlamışdır. Orada assistent,
baş müəllim, dosent, kafedra müdiri vəzifəsində
işləyən H.Əhmədov gənc müəllim kadrlarının
yetişdirilməsində böyük əmək sərf etmişdir.
H.Əhmədov müxtəlif vaxtlarda, müxtəlif yerlərdə
müdafiə şuralarının üzvü, sədr müavini və sədri
kimi fəaliyyət göstərmişdir. Bununla da o,
pedaqoji elmlər üzrə yüksək ixtisaslı kadrların
yetişdirilməsində bilavasitə iştirak etmişdir.
Onun rəhbərliyi və məsləhəti ilə 50-dən artıq
elmlər namizədi və doktoru yetişmişdir.
Azərbaycanda məktəb və pedaqoji fikir tarixinin
mahir tədqiqatçısı olan H.Əhmədov həm də onun
layiqli təbliğatçısıdır. Onun təşkil etdiyi
beynəlxalq konfranslar Azərbaycan pedaqoji
aləmini bir çox ölkələrdə aparılan tədqiqatlarla
tanış etdiyi kimi, Moskva, Leninqrad, Kiyev,
Riqa, Daşkənd, Səmərqənd, Tbilisi, Poltava,
Penza, Ulyanovsk və başqa şəhərlərdə keçirilmiş
simpozium və konfranslarda Azərbaycanda pedaqoji
tədqiqatların nəticələrini təbliğ etmişdir.
Hüseyn Əhmədovun fəaliyyətini şöhrətləndirən
cəhətlərdən biri məhz onun öz ideyalarını təbliğ
etməsidir. Onun təşəbbüsü ilə keçən əsrin 70-ci
illərində lAzərbaycan məktəb və pedaqoji fikir
tarixi" adlı proqram hazırlanmış (professor
M.Muradxanov və Ə.Tağıyevlə birgə), həmin adda
kurs formalaşmış, H.Əhmədov Azərbaycan və rus
dillərində dərsliklər tərtib etmiş və pedaqoji
təmayüllü ali təhsil ocaqlarında tədrisinə nail
olmuşdur.
O, Azərbaycan ETPEİ-də hazırlanıb Moskvada çap
olunmuş "Azərbaycan pedaqoji fikir
antologiyası"nın, "SSRİ xalqlarının məktəb və
pedaqoji fikir tarixinə dair oçerklər"in I və IV
cildlərinin, ikicildlik pedaqoji lüğətin,
Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının IV və X
cildlərinin müəlliflərindən biri olmaqla milli
məktəb və pedaqogikamızın doğma Vətənimizin
hüdudlarından kənarda təbliğinə dair çox iş
görmüşdür.
Onun "XIX əsrdə Azərbaycan məktəbi", "Azərbaycan
pedaqogika tarixi", "N.Nərimanovun pedaqoji
ideyaları" adlı kitabları Azərbaycan pedaqoji
elminin qızıl fonduna daxil olmuşdur.
Azərbaycanın elm, təhsil mədəniyyəti ilə
əlaqədar sənədlərin dəyərini düzgün
qiymətləndirən H.Əhmədov belə bir qənaətə
gəlmişdir ki, onların mikrofilmlərinin kompüter
vasitəsilə kağıza köçürülməsi (təxminən 40
cilddən ibarət) gənc tədqiqatçıların işini xeyli
yüngülləşdirər. Bu, pedaqogika elminə qiymətli
hədiyyədir.
Professor Hüseyn Əhmədovun fəaliyyətinin
özünəməxsus cəhətlərindən biri pedaqoji tənqidin
olmadığı hazırkı dövrdə mətbuatda bir neçə
dəyərli tənqidi məqalə ilə çıxış etməsi,
söylənilən fikirlərdə dəqiqliyin, obyektivliyin
gözlənməsini tələb etməsidir. O, həmkarlarını
fikir söyləyərkən diqqətli olmağa çağırır.
Hüseyn Əhmədov pedaqogika tarixi sahəsindəki
dəyərli axtarışlarına, gərgin əməyinə görə
nəinki doğma Vətənində, həmçinin MDB
ölkələrində, xaricdə ən çox tanınmış alimdir.
H.Əhmədovun dəfələrlə keçmiş SSRİ PEA-nın
Rəyasət Heyətinin yığıncaqlarında dərin məzmunlu
çıxışlarının necə heyrət doğurmasının şahidi
olmuşam. Görkəmli pedaqogika tarixçiləri həmişə
onunla razılaşırdılar.
Rusiya Təhsil Akademiyasının prezidenti,
akademik N.D.Nikandrov yazır: "Hüseyn Əhmədovun
geniş yaradıcı diapazonu, pedaqogika tarixi və
nəzəriyyəsinin aktual problemlərinin həlli
sahəsində onun cəsarətli addımları, alimin
orijinal ideyaları pedaqoji fikir mühitində
böyük hörmət qazanmağa imkan vermişdir. O,
respublikada mükəmməl məktəb yarada bilmişdir".
Belə yüksək xidmətlərinə görə H.Əhmədovun əməyi
həmişə layiqincə qiymətləndirilmişdir. Onun
yalnız elmi xidmətlərinə görə aldığı adların,
təltiflərin tam olmayan siyahısını nəzərdən
keçirək: Hüseyn Əhmədov 1973-cü ildə "Azərbaycan
SSR qabaqcıl maarif xadimi", 1977-ci ildə "SSRİ
maarif əlaçısı" döş nişanları ilə təltif
edilmişdir. 1981-ci ildə ona "Azərbaycan SSR
əməkdar ali məktəb işçisi" fəxri adı verilmiş,
1985-ci ildə Azərbaycan SSR Ali Sovetinin Fəxri
fərmanı ilə təltif edilmişdir. O, 1990-cı ildə
SSRİ PEA-nın müxbir üzvü, 1993-cü ildə
Azərbaycan Milli Yaradıcılıq Akademiyasının, həm
də Beynəlxalq PEA-nın həqiqi üzvü seçilmişdir.
1998-ci ildə Beynəlxalq Pedaqoji Akademiyanın
"Y.A.Komenski adına Böyük Qızıl Medalı" ilə,
2005-ci ildə Türk Dünyası Araşdırmaları
Uluslararası Elmlər Akademiyasının "Türk
dünyasına hizmet" qızıl medalı ilə təltif
edilmişdir. 2006-cı ildə "El gücü" Beynəlxalq
Humanitar Assosiasiyasının qərarı ilə Heydər
Əliyev adına "Əsrin Akademiyası"na həqiqi üzv
qəbul olunmuşdur. Həmin ildə Amerika Beynəlxalq
Ekspert və Bioqrafiya Araşdırmalar İnstitutu
tərəfindən pedaqogika elminin məharətli bilicisi
elan edilmişdir. O, zəngin və çoxcəhətli
axtarışları ilə Azərbaycan pedaqoji fikrinin
korifeyi səviyyəsinə yüksəlmişdir.
Azərbaycanın heç bir pedaqoqu belə yüksək
qiymətə layiq görülməmişdir.
Ömrünün müdrik çağında qocaman pedaqoq yenə də
gənclik həvəsi ilə çalışır, təhsilimizin,
millətimizin gələcək inkişafı naminə axtarışlar
aparır. 85 illik yubileyi münasibətilə səmimi,
mehriban insan kimi ürəklərdə özünə yer tapan
H.Əhmədova möhkəm cansağlığı və yaradıcılıq
uğurları arzulayıram.
Yəhya KƏRİMOV,
pedaqoji elmlər doktoru, professor,
respublikanın əməkdar müəllimi |
|
