|
 Paşa
Şərif oğlu Əfəndiyev 1928-ci ildə Qax rayonunun
İlisu kəndində dünyaya göz açıb. Müəllim
ailəsində doğulmuş Paşa Əfəndiyevdə uşaq
yaşlarından mütaliəyə böyük maraq olub. Əməkdar
müəllim Şərif Əfəndiyevin kitabxanasındakı "Atalar
sözləri", "Aşıqlar", "Koroğlu", "Nizami
əsərlərinin el variantları"nı həvəslə oxuyan
gənc filologiyaya meyilli olub.
Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun (indiki ADPU)
dil-ədəbiyyat fakültəsinə daxil olub. O dövrün
qüdrətli müəllimlərindən dil, ədəbiyyat və
tarixE elmləri üzrə dərs alıb. Ali məktəbi
bitirən gənc müəllim fakültə elmi şurasının
qərarı ilə aspiranturada saxlanılıb. Professor
Mikayıl Rəfilinin rəhbərliyi altında "Koroğlu"
Azərbaycan xalqının qəhrəmanlıq dastanıdır" adlı
dissertasiya üzərində araşdırmalar aparıb.
Dissertasiya işi tamamlanıb müdafiəyə buraxılıb,
lakin bədxahlar tapılıb. Onun tədqiqatı rəy üçün
akademiyaya göndərilib. Və heç yerdə çalışmayan
gənc həm maddi, həm də mənəvi çətinliklərə
dözməli olub. Az sonra hər şey yoluna düşüb.
Respublika mətbuatında məqalələrlə çıxış edən
Paşa Şərif oğlu tezliklə ali məktəb müəllimi
kimi tanınıb.
Paşa Əfəndiyev 1962-1966-cı illərdə Azərbaycan
Pedaqoji İnstitutu Filologiya fakültəsinin
qiyabi şöbəsinin dekanı olub. 1981-1982-ci
illərdə həmin fakültənin əyani şöbəsinin dekanı
kimi çalışıb. 1983-cü ildən 1988-ci ilə kimi
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi kafedrasının müdiri
kimi fəaliyyət göstərib. 2007-ci ildə Azərbaycan
Dövlət Pedaqoji Universitetinin 80 illiyi
münasibətilə ona əməkdar elm xadimi fəxri adı
verilib.
İlk tanışlıq
1966-cı ilin sentyabr ayının əvvəlləri idi. Hələ
bir-birinə əməlli-başlı isinişməmiş I kurs
tələbələri auditoriyaya hər təzə gələn müəllimə
bir özgə maraqla baxır, onun haqqında nəsə bir
şey öyrənmək istəyirdilər. "Azərbaycan şifahi
xalq ədəbiyyatı" kursundan mühazirə deyən
müəllim haqqında bunu öyrəndik ki, dosentdir,
Qax rayonunun İlisu kəndindəndir. Orta boylu,
arıq bədənli, sarışın müəllim bizə bir az
qaraqabaq təsiri bağışladı. Amma ilk dərsindən
hamımızı ovsunladı. Hələ uşaq ikən
babalarımızdan eşitdiklərimizi, nənələrimizin
danışdıqları nağıl və əfsanələri, atalar sözləri
və bayatıları açıqlayan mühazirələr o qədər
şirin, o qədər maraqlı olurdu kiE Mühazirə və
seminarlarda ana laylalarının ülviyyətinə
bələnir, nağıllı uşaqlıq illərinə dönür,
babaların düzümünün, nənələrin yozumunun sirrinə
yiyələnirdik.
Beləcə dörd ay gəlib keçdi. Birinci semestrdə
verdiyimiz zaçotlardan biri "Azərbaycan
folkloru"ndan oldu. İllər ötüb keçdi. Ali
məktəbi bitirdik. Hərəmiz taleyin hökmü ilə bir
yerdə işə başladıq.
Mənim taleyim elə gətirdi ki, Paşa Əfəndiyevlə "Azərbaycan
müəllimi" qəzeti redaksiyasında görüşdük. Orta
məktəbdə bir il müəllim kimi işlədikdən sonra
ordu sıralarında qulluq edib qayıtmışdım.
Redaktor Şahin Səfərov məni redaksiyaya işə
götürmüşdü. Bir gün Paşa müəllimi redaksiyada
gördüm. Görkəmli maarifçilərimizin
folklorşünaslıq fəaliyyəti ilə bağlı məsələləri
açıqlayan dəyərli məqalələr gətirmişdi.
E İllər ötdü, folklorla bağlı namizədlik
dissertasiyamı oxuyub ona rəy verənlərdən, çətin
günlərimdə bədxahlarıma qarşı möhkəm olmağı
tövsiyə edənlərdən biri oldu Paşa müəllim.
Folklorşünaslığımızın müdrik ozanı
Paşa müəllimin xoşbəxtliyi ondadır ki, həyatını
Azərbaycan folklorunun tədqiqi, tədrisi və
toplanılması kimi bir fəaliyyətə həsr edib.
"Folklor yaddaşdır. Etnos bütün tarixi ilə
folklorda ilk növbədə yaddaşlaşır. Folklorun
ilkin funksiyası da məhz yaddaşla bağlıdır. O,
yaddaş olaraq yaranmış və bütün inkişaf tarixi
boyu bu funksiyasından məhrum olmamışdır.
Folklorla hər hansı ünsiyyətdə olmaq milli
mənəvi yaddaşla, qan-gen yaddaşı ilə təmasa
girmək deməkdir. Bu təmas insanı, ilk növbədə,
doğma olanla üzləşdirir. Ona görə də folklorla
təmas insan üçün şirin, hərarətli, məhrəm olur.
Və elə bu, fikrimizcə, folklorla ünsiyyətdən
doymazlığın, qopa bilməməyin əsasında durur.
Folklorşünas alimlərin çoxunun elm aləminə
gəlişi məhz bu cür baş vermişdir" - "Yaddaş və
şəxsiyyət" kitabından alınmış bu sətirləri şərhə
ehtiyac yoxdur.
Paşa Əfəndiyevin xalq ədəbiyyatı sahəsində ilk
tədqiqatı milli qəhrəmanlıq məktəbimiz olan "Koroğlu"
ilə bağlıdır.
O, "Koroğlu" dastanını təhlil müstəvisinə
gətirməklə Azərbaycan xalqının qəhrəmanlıq
tarixinin eposda ifadəsinin təsbitini nəzərdə
tuturdu. Tədqiqatçı araşdırmalarını "Koroğlu"nun
mətni, onun nəşri və öyrənilməsi; Eposun tarixi
və ictimai əsasları; "Koroğlu"da vətənpərvərlik
ideyaları; "Koroğlu"nun dili, üslubu və mənası -
fəsillərində ümumiləşdirmişdir.
"Koroğlu"nu bir mətn-janr olaraq epopeya kimi
dəyərləndirən P.Əfəndiyevin əsərinin
opponentlərindən biri olmuş M.H.Təhmasib
dissertasiyanın müsbət tərəflərini qeyd etməklə
iradlarını bildirmiş, xüsusən elmi-tədqiqat
işinin dilinin aydın və səlis olduğunu
göstərməklə yazmışdı: Ümumiyyətlə, əsər görkəmli
bir axtarış, inadlı bir tədqiqat məhsuludur. EBu
sahədə atılmış ilk addım, yazılmış ilk əsərdir.
Pedaqoq-alim 60-cı illərin ortalarından
başlayaraq folklorşünaslıq tariximizi araşdırıb.
"Azərbaycan folklorşünaslığı tarixi" doktorluq
dissertasiyasının "Folklor və klassik Azərbaycan
poeziyası" və "Xalq yaradıcılığı nümunələrinin
ilk qeydə alınmaları" bölmələri "Qədim və orta
əsrlərdə Azərbaycan folkloruna maraq" fəslini
təşkil edir.
Əsasən arxiv materialları əsasında yazılmış "XXI
əsrdə Azərbaycan folklorşünaslığı" adlı ikinci
fəsil rus mətbuatında təqdim olunmuş milli
folklor nümunələrimiz əsasında yazılmış,
ayrı-ayrı folklor toplayıcılarının işi təsvir və
təhlil olunmuşdur.
"Azərbaycan folklorşünaslığı XX əsrin
əvvəllərində" adlanan üçüncü fəsildə xalq
ədəbiyyatımızın toplanılması, nəşri və
öyrənilməsi məsələləri ciddi tədqiq olunmuşdur.
"Xalq yaradıcılığı haqqında Azərbaycan sovet
elminin təşəkkülü" adlanan dördüncü fəsil, eləcə
də sonrakı fəsillər - "Azərbaycan
folklorşünaslığı 30-40-cı illərdə", "Azərbaycan
folklorşünaslığı 1950-1960-cı illərdə" "gərgin
alim hünəri"nin nəticələridir, "arxivlərdə
keçmiş ömürdür, şifahi yaddaşın elmi kodla
inikasının tarixi kontekstdə ümumiləşdirilməsi
və dəyərləndirilməsi"dir.
Rəsmi opponentlər - akademik H.Araslı, professor
K.Məmmədov, professor X.Əlimirzəyev əsərin
aktuallığını və əhəmiyyətini, yeni faktlarla
zənginliyini, çoxillik tədqiqatın səmərəli və
faydalı nəticəsi olduğunu xüsusi vurğulamışlar.
***
Dünya miqyaslı müvafiq tədqiqatlardan çıxarılan
nəticə budur: folklor bədii yaradıcılığın
müxtəlif sahələri üçün mənbə olmuşdur, qaynaq
rolunu oynayır, indi də mədəniyyət və
incəsənətin daimi komponenti kimi mühüm yer
tutur.
Azərbaycan ədəbiyyatında folklorizmin klassik
nümunələri Nizami, Nəsimi, Füzuli kimi sənət
korifeylərinin adı ilə bağlıdır. XX əsr
Azərbaycan ədəbiyyatı folklorizminin özül daşını
qoyanlar sırasında Cəfər Cabbarlı, Səməd Vurğun
yaradıcılığı xüsusi yer tutur.
Cəfər Cabbarlı zəngin ədəbi və musiqi
folklorumuzdan sistemli şəkildə istifadə edən
sənətkar olmuşdur. İndiyə qədər böyük ədibin
yaradıcılığındakı bu və ya digər ədəbi-bədii
məsələlər ayrıca tədqiqat obyektinə çevrilmiş,
lakin onun irsinin folklorla bağlılığı geniş
araşdırılmamışdı. Professor Paşa Əfəndiyevin "Yazıçı"
nəşriyyatı tərəfindən 1985-ci ildə çapdan
buraxılmış "Cəfər Cabbarlı və xalq yaradıcılığı"
kitabı bu baxımdan faydalı və dəyərli əsərdir.
Cəfər Cabbarlı əsərlərində atalar sözləri və
məsəllərdən, əfsanə və nağıllardan, dastanlardan,
mahnılardan istifadə etmişdir. Cəfər Cabbarlının
istifadə etdiyi atalar sözləri və məsəllər
obrazın mənəvi-əxlaqi sifətlərini üzə çıxaran
vasitələrdirsə, mahnı hiss və emosiyaların
daşıyıcısıdır. Dastan və ya əfsanə böyük ədibi
narahat edən köklü məsələlərin bədii-estetik
həllinə imkan verən qiymətli ədəbi materialdır.
Beləliklə, böyük sənətkarın istifadə etdiyi
folklor incisinin hər birinin öz bədii-estetik
funksiyası vardır. Kitabda bu məsələlər ilk dəfə
olaraq geniş şəkildə araşdırılmışdır.
Cəfər Cabbarlının folklor barədə fikirləri onun
ədəbi-estetik dünyasının ayrılmaz hissəsidir.
Professor P.Əfəndiyev haqlı olaraq qeyd edir ki,
ədibin yaradıcılığının xəlqi əsasını, milli və
beynəlmiləl qütblərini aydınlaşdırmaqda bu
məsələlərin - folklora dair fikirlərin tədqiqi
xüsusilə vacibdir.
Kitabda Cabbarlının "Xalq ədəbiyyatı
toplaşdırılmalıdır" məqaləsi (həmin məqalə Paşa
Əfəndiyev tərəfindən aşkara çıxarılıb oxuculara
çatdırılmışdır) və digər yazıları əsasında onun
folklora münasibəti araşdırılmışdır. Bu hissədə
böyük sənətkarın xalq ədəbiyyatı, aşıq
yaradıcılığı, xalq oyun və tamaşalarına (həm də
dünya xalqlarının müvafiq folklor janrlarına aid
fikirləri də nəzərə alınmaqla) dair fikir,
mülahizə və tezis-qeydlərı müasir
ədəbiyyatşünaslıq tələbləri baxımından dəqiq və
səbrlə təhlil edilmişdir.
Böyük sənətkara məhəbbətdən yaranan, çoxillik
axtarışların məhsulu olan əsər orta məktəb
müəllimləri, tələbələr, sənətkarlar, nəhayət
tədqiqatçılar üçün dəyərli vəsaitdir. Dünya və
Azərbaycan folklorşünaslığının nailiyyətlərinə
əsaslanmaqla hazırlanmış kitab cabbarşünaslığa
layiqli töhfədir.
***
İlk qələm təcrübəsindən ömrünün sonuna qədər
folklordan özünəməxsus şəkildə istifadə etmiş
S.Vurğun yaradıcılığı ədəbiyyatşünaslıq və
folklorşünaslıqda aktual problemlərdən biri kimi
araşdırılan folklor və yazılı ədəbiyyat mövzusu
üçün obyektdir. Doğrudur, bu problemlə bağlı
Cəlal Abdullayev, Vaqif Vəliyev, Bəxtiyar
Vahabzadə və başqa müəlliflər tədqiqat,
monoqrafiya və məqalələrində söhbət açmışlar.
Professor Paşa Əfəndiyev bu mövzunu geniş
miqyasda araşdırmağı qarşısına məqsəd qoymuş, "Yazıçı"
nəşriyyatında 7 çap vərəqi həcmində dəyərli bir
monoqrafiya çap etdirmişdir.
Paşa Əfəndiyev Səməd Vurğunun publisistikasını
dərindən öyrənmiş, şairin elmi, elmi-publisistik
məqalələrindəki folklorla, onun janrları və ya
poetikası ilə bağlı məsələləri aşkarlayaraq
təhlilini vermişdir. Monoqrafiyanın birinci
fəslində məhz həmin məsələlərə geniş yer
ayrılmış, Səməd Vurğunun xalq ədəbiyyatı barədə
fikirləri şərh və təqdim olunmuşdur. Səməd
Vurğunun "Koroğlu" operası, "Koroğlu" dastanı,
ayrı-ayrı aşıqlar haqqında elmi-nəzəri
əhəmiyyəti olan fikirləri verilmiş, onun
ümumiyyətlə xalq yaradıcılığı sahələrinə
münasibəti açıqlanmışdır.
Kitabın ikinci fəsli Səməd Vurğun ədəbi irsinin
qaynaqlarını aşkarlamaq, xalqın dərin və zəngin
sənəti olan aşıq yaradıcılığından
bəhrələnməsinin yolları, poetik məqamları,
bədii-estetik əhəmiyyəti təsvir edilmişdir.
Professor Paşa Əfəndiyev sənətkar və xalq
yaradıcılığı məsələsinə toxunaraq yazmışdır: "O
sənətkarlar öz yaradıcılığı ilə dünya
mədəniyyəti xəzinəsini zənginləşdirmişdir ki,
onlar ilk növbədə mənsub olduğu xalqın həyatını,
mənəviyyatını, ideyalarını yüksək poetik şəkildə
ifadə etmişlər. Deməli, milli olmayan,
yaradıcılığının bütün telləri ilə öz xalqına
bağlanmayan sənətkar heç bir zaman xəlqi ola
bilməz".
Kitabın zəngin faktlara istinadən yazılmış
fəsillərindən biri "Mahnı qanadlarında" adlanır.
Şairin zəngin xəlqiliyi ilə seçilən lirik
əsərləri mahnılara çevrilib
kütləviləşdirilmişdir.
Paşa Əfəndiyev kitabın beşinci fəslində Səməd
Vurğunun xalqın hikmət xəzinəsi sayılan atalar
sözləri və məsəllərdən istifadə faktlarından
söhbət açmışdır. O, kitabın sonunda yazır: Səməd
Vurğun yaradıcılığının Azərbaycan folklor
ənənələri ilə bağlılığı, şairin xalq hikməti
qaynaqlarından bəhrələnməsi gərgin əmək, ciddi
axtarışlar tələb edən geniş və zəngin bir
mövzudur. Biz bu qeydlərimizi həmin yolda atılan
ilk addım kimi qiymətləndirir və ümid edirik ki,
folklorşünaslarımız, ədəbiyyatşünas alimlərimiz
daha irəli gedərək yeni-yeni əsərlər
yaradacaqlar.
Milli mədəniyyətin bilicisi, onun kulturoloji
dəyərlərinin qiymətləndiricisi, böyük və müdrik
Səməd Mustafa oğlu Vəkilov P.Əfəndiyevin
yaradıcılığına münasibətdə demişdir: "Şifahi
xalq ədəbiyyatının tarixi Azərbaycan insanının
sosial-mədəni, mənəvi-idraki təkamülünün inkişaf
tendensiyalarını öyrənmək baxımından əvəzsiz
dəyər daşıyır. Həmin inkişaf təkamülünü elmi
şəkildə inikas etmək baxımından professor Paşa
Əfəndiyevin "folklorşünaslıq tarixi" mövzusunda
yaradıcılığı hələlik əvəzsiz qaynaqdır".
Şifahi xalq ədəbiyyatının tədrisi sahəsində
xidmətləri
Professor Paşa Əfəndiyev folklorun tədrisi
istiqamətində də əməyi olan alimlərdəndir.
Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatından
mühazirələr kursunun yaradılması, bu kursun
tədris proqramının yaradılması (üç dəfə
təkmilləşdirərək çap etdirmişdir) onun bu sahədə
gördüyü işlərdəndir.
Paşa Şərif oğlu "Azərbaycan folklorşünaslığı"
mövzusunda ixtisas kursu oxumuş, respublikada
şifahi xalq ədəbiyyatından ali məktəb üçün
dərsliyi ilk dəfə P.Əfəndiyev dosent İmran
Babayevlə birlikdə 1970-ci ildə nəşr etdirmişdir.
"Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı" dərsliyinin
1970-ci il nəşrinin 39 səhifəsi İ.Babayevə, 227
səhifəsi P.Əfəndiyevə məxsusdur.
Sonralar Paşa müəllim dərslik üzərində yenidən,
köklü şəkildə təkmilləşdirmə apararaq "Azərbaycan
şifahi xalq ədəbiyyatı"nı 1981-ci ildə nəşr
etdirmişdir. 403 səhifəlik bu əsərin nəşri o
vaxtlar Azərbaycan SSR Ali və orta ixtisas
təhsili naziri olmuş Qurban Əliyevin qayğısı ilə
reallaşmışdı.
Sonralar - 1992-ci ildə "Maarif" nəşriyyatında
buraxılmış üçüncü nəşr artıq kitabxanalarda
nadir nüsxələrə çevrilib.
Professor Paşa Əfəndiyevin şifahi xalq
ədəbiyyatı sahəsində fəaliyyəti namizədlik və
doktorluq dissertasiyaları ilə, yaxud Molla Cümə
irsini toplamaqla məhdudlaşmır.
Paşa müəllimin 2000-ci illərin əvvəllərində çap
etdirdiyi "Azərbaycan folklorşünaslığının
problemləri" adlı iki irihəcmli məqalələr
toplusu onun çoxillik elmi araşdırmalarının
nəticələri olaraq yazılmış dəyərli qələm
məhsullarıdır.
Filologiya fakültəsinin tələbələri üçün nəzərdə
tutulmuş bu dərs vəsaitləri əslində xalq
yaradıcılığı məsələləri ilə məşğul olanlar üçün
faydalı ədəbiyyatlardandır.
2004-cü ildə buraxılmış ikinci kitabın ümumi
həcmi 395 səhifədir. Topluda "Koroğlu" dastanı,
C.Cabbarlı, S.Vurğun, "Molla Nəsrəddin
lətifələri", "Novruz bayramı", xalq poeziyası
ənənələri, Molla Cümə, Aşıq Rəfi və b. haqqında
məqalələr verilmişdir. Müəllif bu kitaba
həmçinin ayrı-ayrı folklorşünas alimlərin
kitabları haqqında məqalələrini,
dissertasiyaları barədə rəyləri də daxil
etmişdir.
Kitabın sonrakı səhifələrində alim
dissertasiyalarının yazılması, ixtisaslaşmış
müdafiə şuralarında iştirakı, institutdakı
tədbirlər haqqında yazıb.
Bu gün Azərbaycan efir məkanında ən uzunömürlü
xalq yaradıcılığı verilişi olan "Bulaq" haqqında
qələm məhsulu tarixilik baxımından dəyərli bir
materiallardır.
"Azərbaycan folklorşünaslığı (1920-ci ilə qədər)",
"Azərbaycan folklorşünaslığı (1930-40-cı illər)",
"Azərbaycan folklorşünaslığı (1940-60-cı illər)",
"Azərbaycan folklorşünaslığı (müntəxəbat)" ali
məktəb tələbələrinin, magistr və doktorantların
sıx-sıx istifadə etdikləri mənbələrdəndir.
Filologiya fakültəsinin tələbələri üçün
buraxılmış "Dastan yaradıcılığı" (1990)
kitabında folklorşünas alim qədim türk
dastanlarından bəhs etmiş, "Bilqamıs", "Alp ər
Tonqa", "Şu", "Göytürk", "Ərgənəqon", "Oğuz
xaqan", "Manas", "Kitabi-Dədə Qorqud", "Koroğlu"
dastanlarından epik silsilə şəklində bəhs
etmişdir.
Mütəxəssislərin də qeyd etdiyi kimi, Paşa
Əfəndiyevin eposşünaslıq sahəsində fəaliyyəti
milli elmimiz üçün çox dəyərli hadisədir.
"63 il institut divarları arasında" adlı
avtobioqrafik oçerklər toplusu (Bakı, 2009, 285
s.) 83 yaşlı alim-müəllimin bir növ həyat
salnaməsidir. 2002-2007-ci illər arasında qələmə
alınmış bu avtobioqrafik əsər 14 bölmədən
ibarətdir.
"Müqəddimə əvəzi" adlanan hissə Paşa müəllimin
yetirməsi, filologiya elmləri doktoru Mahmud
Allahmanlının elmi rəhbərinin həyat yolu,
yaradıcılığı haqqında düşüncə və duyumlarının
publisistik ifadəsidir.
Sonrakı bölmələrdə əməkdar elm xadimi
P.Əfəndiyev doğma İlisu kəndi, onun təbiəti,
tarixi, adət-ənənələri, mədəni mühiti haqqında
söhbət açıb. Tələbəlik illəri xatirə
yarpaqlarına çevrilib, müəllimləri hörmətlə yad
edilib. Öz aspirantura dövrünü təsvir edən
müəllif məqalə və kitablarının yaranma
tarixçələrinə nəzər salır, dekan və kafedra
müdiri işlədiyi dövrlərin salnaməsinə üz tutur.
"P.Əfəndiyev tələbələrinin və respublika
ictimaiyyətinin təsəvvüründə, ilk növbədə,
folklorşünaslıq tarixinin yaradıcısı, Azərbaycan
folklor salnaməsinin müəllifidir. Onun adı milli
yaddaş salnaməmizlə qırılmaz şəkildə bağlıdır".
Şamxəlil MƏMMƏDOV |
