|
Ədəbiyyat təliminin keyfiyyətini yüksəldən
amillərdən biri də dərs prosesinin
əyaniləşdirilməsidir.
Ətraf aləmin dərk olunmasında siqnallar mühüm
rol oynayır. Pavlovun iki siqnal sistemi
barəsində dedikləri əyani təlimin özəyini təşkil
edir. O öyrədirdi ki, biz birinci siqnal sistemi
sayəsində ətraf aləmi duyur və qavrayırıq.
Birinci siqnal sisteminin qıcıqlandırıcıları
cism və hadisələrin özləridir. Bu xüsusiyyət
bütün canlılara məxsus keyfiyyətlərdir. İkinci
siqnal sistemi isə bu cism və hadisələrin sözlər
- işarələrlə ifadəsidir. Onların vasitəsi ilə
biz haqqında danışılan obyekləri, mənzərəni
aydın təsəvvür edə bilir, göz önündə
canlandırırıq. Ona görə də sözlərə "siqnallar
siqnalı" da deyirlər. Əyani təlimdən söhbət
gedəndə biz hər iki məqama diqqət yetirməliyik.
Həm cism və ya hadisənin sinfə gətirilməsinə,
həm də söz assosiasiyası vasitəsi ilə onların
əyani təsəvvür olunmasına, qavranılmasına şərait
yaratmalıyıq.
Təlim prosesində əyanilikdən istifadə edəndə
qavramada daha çox duyğu üzvləri iştirak edir.
Ona görə də əyani təqdim olunan biliklər uzun
müddət yaddan çıxmır. Əyanilik biliklərin həm də
şüurlu qavranılmasına, təlimin canlı və maraqlı
olmasına şərait yaradır.
Ədəbiyyat dərslərində proqram materiallarının
xarakterindən asılı olaraq müxtəlif əyani
vasitələrdən istifadə etmək olar. Onları
aşağıdakı kimi ümumiləşdirə bilərik:
*
Müəllimin canlı, obrazlı, emosional sözü
əyaniliyin başlıca vasitəsi kimi;
*
Əlavə ədəbiyyatların (bədii, elmi, publisist,
xatirə və s.) dərsə cəlb olunması;
*
Sxem, cədvəl, xatirə, portret, illüstrasiyalar;
*
Sənətkarın həyatına, əsərlərinə dair
fotomontajlar;
*
Lent yazıları (audio və video kasetlər);
*
Sənədli və yaxud bədii filmlər (fraqmentlər);
*
Şəxsi əşyaların, məktubların nümayiş olunması və
s.
Bunların hər birinin təlim prosesində öz yeri və
əhəmiyyəti vardır. Amma müəllimin canlı və
obrazlı sözünü heç nə ilə əvəz etmək mümkün
deyildir.
Danışıq prosesinin özündə isə təbii formada
emosional keyfiyyətlər, mimika və jestlər işə
düşür. Danışıq tərzi, natiqlik məharəti, mövzuya
hərtərəfli bələd olmaq, məzmunluluq,
dinləyicilərə fəal təsir göstərmək imkanları bu
nitqi təsirli və inandırıcı edir.
Müəllim söz vasitəsilə şagirdlərin gözləri
qarşısında istənilən mənzərəni bütün incəliyi
ilə canlandıra bilər. Təbii ki, bu lövhələrin
canlandırılması sözün hüdudsuz imkanlarından
xəbər verir.
Biz sözün bu cür ecazkar təsir gücündən istifadə
etməklə istədiklərimizə nail olmağa çalışırıq.
Təlim prosesinin uğurlu təşkil olunması, ilk
növbədə, müəllimin bu sözdən necə istifadə
etməsindən asılıdır. Müəllim ana dilinin
mükəmməl bilicisi olmalı, uşaqların xəyallarını
çox-çox uzaqlara aparmağı bacarmalı, onlarda
gözəl ovqat yaratmalıdır. Müəllimin sözü bir
sıra vacib tələbləri (elmi, pedaqoji, psixoloji
və metodiki) gözləməlidir. O, ifadəli, obrazlı,
təsirli olmalı, səsi cəlbedici, canlı, səmimi,
aydın, anlaşıqlı, məlahətli bir çalara
bürünməlidir.
Dərs zamanı müəllimin sözünü adlarını çəkdiyimiz
digər əyani vasitələr, o cümlədən İKT vasitələri
müşayiət etməlidir. Müəllim həmin vasitələrdən
yerində istifadə etməyi bacarmalıdır. Yerində
deyilməyən söz kimi, yerində təqdim olunmayan
əyani vəsaitin də təlimə xeyiri olmur. Bunun
üçün dərsin gedişi yüz ölçülüb bir biçilməlidir.
Ənənəvi dərslərdə əyani vasitələrə bilik mənbəyi
kimi baxılır və onun asan qavranılması imkanları
kimi başa düşülürdü.Yuxarıda dediklərimiz məhz
əyaniliyi bu yönümdən izah edir. Bu gün
əyaniliyə tələb bir qədər də artmışdır. Dərsə
cəlb olunan hər bir əyani vəsait polemika üçün
şərait yaratmalıdır. Əgər onun diskussiya
predmetinə çevrilmə imkanı yoxdursa, o
hərəkətsizdirsə, onda bir materialı birtərəfli
qaydada monoloqvari, şabloncasına şagirdlərə
çatdıracağıq. Deməli, əyani vasitələr imkan
daxilində biliyin müzakirə, interaktiv yolla
qavranılmasına imkan yaratmalıdır.
Şəhla MAHMUDOVA,
AMİ-nin Zaqatala filialının
"Kredit sistemi və tələbə nailiyyətlərinin
qiymətləndirilməsi"
kabinetinin metodisti |
