|
 Bildiklərimiz
və bilmədiklərimiz
1961-ci il aprelin 12-i. Bu gün dünya tarixinə
kosmosun fəthi günü kimi daxil olub. Həmin gün
ilk insan kosmosa uçub. Təyyarəçi Yuri Qaqarin
Yer kürəsi ətrafında dövr edən ilk insan olub.
Qaqarinin idarə etdiyi "Vostok-1" kosmik gəmisi
Yerin ətrafında saatda 27 min kilometr sürətlə
dövr edib. Bu tarixi uçuş cəmi 108 dəqiqə davam
etmişdi. Uçuşun ən zirvə nöqtəsi Yerdən 327
kilometr yüksəklikdə olub. Bu uçuşda onun şifrli
ləqəbi "Kedr" olmuşdu. Bu şifrənin hazırlanması
general Kərim Kərimova həvalə olunmuşdu.
1968-ci il martın 27-də Yuri Qaqarin və
təyyarəçi-təlimatçı Vladimir Seryogin "MİQ-15"
təyyarəsində təlim uçuşları zamanı həlak olublar.
Yuri Qaqarinin müəmmalı ölümündən sonra ilk
kosmonavtın son günləri və onun ölümünə yol
açmış sonuncu uçuş barədə kifayət qədər
sensasion, mübahisə doğuracaq, bəzən də
heyrətləndirici fikirlər səsləndi. Yuri Qaqarin
barədə, kosmosu fəth etmiş ilk insanın taleyi
haqqında Rusiya Federal Kosmik Agentliyinin
arxiv materiallarına istinadən maraqlı hesab
etdiyimiz materialları oxucularımızla bölüşmək
istərdik.
"Getdik"
Qaqarin özünün 108 dəqiqəlik tarixi orbital
uçuşunu yerinə yetirəndə cəmi 27 yaşı vardı. İlk
kosmik uçuş 1961-ci il aprelin 12-də
Qazaxıstandakı Baykonur kosmodromundan başladı.
Yuri Qaqarin Sovet İttifaqının kosmosa göndərmək
üçün seçdiyi 20 kosmonavtdan biri idi. Sonradan
bu siyahı daha da qısaldılmış, orada yalnız iki
nəfərin - Yuri Qaqarin və German Titovun adları
qalmışdı. İki nəfərdən Qaqarinin seçilməsinə
səbəb onun daha sadə ailədən çıxması idi.
Qaqarin fəhlə oğlu idisə, Titovun atası ziyalı
idi. Bununla belə, qeyd edirlər ki, hər halda
əsas rolu kosmonavtın hazırlığı oynaya bilərdi.
1961-ci ilin əvvəllərindən ABŞ astronavtı Alan
Şepard orbitaltı uçuş üçün məşq edirdi. O, "Redstone"
adlı raketlə 1961-ci ilin mayında uçmalı idi.
Sovet kəşfiyyatı bu barədə məlumatlar əldə
etmişdi. Sovet kosmik proqramının rəhbəri Sergey
Korolyov amerikalıların birinci olacağından
həmişə narahat idi. Buna görə də Yuri Qaqarinin
uçuşu bir ay əvvələ, aprelin 12-ə nəzərdə
tutulmuşdu. Arxiv materiallarına görə, ilk
uçuşun tarixini müəyyənləşdirmək və eləcə də
kosmosa ilk olaraq kimin uçması məsələsini həll
etmək üçün Dövlət Komissiyası 1961-ci il
aprelin 1-dən 10-dək hər gün toplaşıb. Yerli
vaxtla saat 09:07-də start verilərkən Qaqarin
tarixə düşəcək bir kəlmə dedi: "Poyexali" - "Getdik".
Liftlə gəminin kabinəsinə qalxmazdan əvvəl
Qaqarin təbəssümlə bildirirdi: "Hə, qardaşlar,
bir nəfər hamı üçün, hamı bir nəfər üçün!".
Sonrakı sözləri isə hər bir kosmonavt əzbərdən
bilirdi. "Start qabağı bu dəqiqələrdə nə
söyləmək olar? Mənim bütün həyatım indi gözəl an
kimi görünür. Əvvəllər yaşanılan hər şey bu
dəqiqələr üçün edilib. Bilirəm ki, tapşırığın
məsuliyyətini anlayaraq onu daha yaxşı yerinə
yetirmək üçün mən bütün iradəmi toplayacağam.
Gücüm çatan hər şeyi edəcəyəm. Mən sizə, əziz
dostlar, insanlar uzaq yola düşərkən həmişə bir-birinə
dediyi kimi, "Hələlik" deyirəm. Mən sizləri,
tanışları, tanımadıqlarımı, yaxınları və
uzaqları necə də qucaqlamaq istərdim".
İlk uçuşdan sonrakı həyatı
 108
dəqiqə Yuri Qaqarinin həyatını büsbütün dəyişdi.
Qırıcı-aviasiya polkunun təyyarəçisi bir an
içində dünyanın ən məşhur adamlarından biri oldu.
İlk kosmosa səfərindən sonrakı 3 il ərzində
müxtəlif ölkələrə səfərlər və görüşlər Qaqarinin
çox vaxtını aldı. Yuri möhkəm xarakterli insan
idi. 1964-cü ildə Qaqarin kosmonavtlar
hazırlayan Mərkəzin rəis müavini təyin olunur.
O, SSRİ Ali Sovetinin 6-7-ci çağırış deputatı,
Sovet-Kuba dostluq cəmiyyətinin sədri kimi
ictimai-siyasi iş aparırdı. Qaqarin N.Jukovski
adına Hərbi-Hava Mühəndisləri Akademiyasında
oxuyurdu və bir müddət onun uçuş təcrübəsi yox
idi, buna da səbəb onun ictimai fəaliyyəti idi.
6 illik fasilədən sonra Qaqarin 1967-ci ilin
dekabrında "MİQ-17"-də müstəqil uçuş edir, lakin
düzgün eniş hesabı aparmadığına görə ikinci
cəhddən yerə enməli olub. Bu insident hakimiyyət
dairələrində qəza baş verəcəyi təqdirdə
populyar qəhrəmanı itirmək qorxusu yaradırdı.
Yuri Qaqarin ölümünə 9 ay qalmış sovet
kosmonavtının Amerika ekipajı tərkibində və
əksinə uçması imkanlarını təklif etmişdi və qəti
rədd cavabı almışdı. Daha sonra Qaqarin
xoşməramlı jest kimi NASA-da olmagı xahiş
etmişdi, onun bu xahişi də rədd olunmuşdu. SSRİ
hakimiyyət orqanları Qaqarinin təkliflərini
təhlükəli hesab edirdi; Qaqarin bu təkliflərdən
sonra təyyarə ilə xaricə uça bilərdi. Son
vaxtlara qədər polkovnik Qaqarinin şəxsi işi
SSRİ DTK-nın Xüsusi şöbəsi üçün xüsusi
əhəmiyyətli dövlət sirri hesab olunub.
Son uçuş...
Uzun fasilədən sonra - 1967-ci ildə Qaqarin
yenidən uçmağa başladı. Bu dəfə Qaqarin özünü "MİQ-17"
təyyarəsində sınadı. Amma bu uçuş onun əvvəlki
bacarığını itirməkdə olduğunu göstərdi. Belə ki,
yerə enən zaman düzgün hesablama apara bilmədi
və uzun müddət hərbi hava limanının üzərində
dövrə vurmağa məcbur oldu. O, yenidən kosmosa
uçmaq niyyətində idi. Ona görə də Qaqarin inadla
məşq edir, unutduqlarını bərpa etməyə çalışaraq,
gecə-gündüz hava limanından ayrılmırdı. Bununla
belə, kosmonavtlar hazırlayan Mərkəzdə hamıya
aydın idi ki, Qaqarin artıq təkbaşına uçuş
etməyə hazır deyil və bu, onu faciəyə doğru
aparır. 1968-ci il mart ayının 27-də, Moskva
vaxtı ilə saat 10:18-də Qaqarin ve Seryogin
Çkalovsk aerodromundan növbəti sınaq uçuşuna
qalxdılar. Hava olduqca sakit və açıq idi. Sınaq
uçuşu üçün 20 dəqiqə nəzərdə tutulmuşdu. Amma
saat 10:30-da Qaqarin yerə enmək üçün icazə
istədi. Bundan sonra təyyarə ilə əlaqə kəsilir.
3 saatlıq axtarışdan sonra, saat 14:50-də
təyyarənin qalıqlarını uçuş-sınaq mərkəzindən 85
kilometr aralı, Novoselovo kəndi ətrafında
tapmaq mümkün olur. Bu, artıq son idi...
Araşdırmaların nəticələrinin açıqlanması qadağan
edildi
 Yuri
Qaqarinin müəmmalı ölümündən sonra uzun müddət
müəmmalı qəzanın səbəblərinə dair rəsmi
məlumatlar bir çoxları tərəfindən skeptik
qarşılandı.
Qəza nəticəsində 2 Sovet İttifaqı Qəhrəmanı
həlak olmuşdu, onların meyitləri tanınmaz
vəziyyətə düşmüşdü. Qəza baş verən zaman
Qaqarinin 34 yaşı vardı və vaxtsız ölümdən qabaq
o, Aya göndəriləcək sovet ekspedisiyasına
rəhbərlik edəcək ən potensial namizəd hesab
olunurdu (bu sahədə amerikalılar 1969-cu ildə
rusları qabaqladı). Hadisədən sonra qəzanın
səbəblərini araşdıran hökumət komissiyası
yaradılıb. Qara xəbəri eşidən insanlar küçələrdə
ağlaşırdı. Minlərlə insan günlərlə onun cənazəsi
başında növbəyə durmuşdu. Araşdırmalarda 200-ə
yaxın ekspert iştirak edib, lakin araşdırmaların
nəticələrinin açıqlanması qadağan edildi və 30
cildlik məruzə arxivə göndərildi.
Araşdırmaçılara bildirildi ki, nəticələrin
açıqlanması ölkəni "pərişan" edə bilər,
tezliklə bu iş ümumiyyətlə unuduldu.
Qaqarin niyə öldü...
27 mart 1968-ci ildə həqiqətdə nələr baş verib,
bu sualın birmənalı izahı yoxdur. Rusiya Federal
Kosmik Agentliyinin arxiv materiallarından
görünür ki, bu hadisənin başvermə səbəbləri ilə
bağlı müxtəlif versiyalar, şayiələr, fərziyyələr
mövcuddur. Onlardan bəziləri bunlardır: səhv
hava proqnozu, şar-zondla, quşla toqquşma, digər
təyyarənin dolaşıq izinə düşmək, gözlənilmədən
baş vermiş maneəni ötmək üçün kəskin surətdə
kənara çəkilmək, "siyasi motivlərlə" təyyarənin
qəsdən sıradan çıxarılması, təyyarəçilərin
əsaslandırılmayan riskə getməsi və dərindən
götür-qoy etməməsi, uçuş zamanı texnikanın
sıradan çıxması. Digər versiyalara görə,
təyyarəçilər uçuş zamanı huşlarını itiriblər,
ayılanda isə hansısa tədbir görmək artıq gec
olub. Onlar yad planetlilərin hücumuna məruz
qalıblar və s... "Smolenskiye novosti" qəzeti 5
mart 2004-cü il tarixli sayında Sovet İttifaqı
Qəhrəmanı Pavel Popoviçin bu sözlərini sitat
gətirmişdi: "Əgər biz bir gün Yuri Alekseyeviçin
ölüm səbəbini öyrənəcəyiksə, bu, heç də tezliklə
olmayacaq".
Qəzanın başvermə səbəblərinin araşdırılması üzrə
3 hökumət komissiyası yaradılıb. Daha bir
komissiya mövcud idi ki, onun yaradılmasından
çoxlarının xəbəri olmayıb. Bir sıra ekspertlərə
görə, 4-cü komissiyada "çekistlər" işləyib, məhz
onların araşdırmaları "qərəzsiz" olub. Əks-kəşfiyyatın
arxiv materiallarına görə, Qaqarin məhz rus
səhlənkarlığının və başısoyuqluğun nəticəsində
həlak olub. 25 il Qaqarin adına kosmonavtlar
hazırlayan Mərkəzdə işləmiş və Ulduz
şəhərciyinin hərbi əks-kəşfiyyat şöbəsində
xidmət etmiş N.Rıbkin qeyd edirdi: "Sənədlər
arasında mən Qaqarinin təyyarəsinin qəzasına aid
kağızlara rast gəldim. Mən onları diqqətlə
öyrəndim. Məndə belə bir təəssürat yarandı ki,
Qaqarini əlbəttə ki, məqsədyönlü şəkildə ölümə
gətirməyiblər. Qaqarin ölməyib, Qaqarini
qorumayıblar...".
50-ci illərin sonlarında Qaqarinin müəllimi
olmuş təlimatçı-təyyarəçi A.Kolosov xeyli fərqli
düşünür: "Nə qədər qəmli olsa da, Qaqarinin
ölümünün səbəbi əsaslandırılmamış risk və
səhlənkarlıqdır. Təyyarəçilər 1100-1300 metr
hündürlükdə uçublar. Bu isə çox risklidir. Lakin
təyyarəçilər risk ediblər. Və uduzublar. Təyyarə
buludlar arasından çıxan zaman aydın olub ki,
hündürlük azdır, katapultasiya artıq gec idi.
Təyyarəni şığıma vəziyyətindən çıxarmaq üçün
azacıq hündürlük çatışmayıb".
Yuri Qaqarinin böyük qardaşı Valentin Qaqarin
qəzanın səbəbini belə izah edirdi: "Düşünürəm ki,
bu qəza əvvəlcədən diqqətlə işlənib
hazırlanmışdı. Bir adamın üzərində həddən artıq,
çox böyük şöhrət cəmlənmişdi. Onu polkovnik kimi
dəfn etdilər, lakin faktiki olaraq evdə general
şineli onun kürsüsündən asılmışdı. Bütün
generalitet onu layiq olmadığı mövqeyi tutan
adam hesab edirdi, baxmayaraq ki, mən hesab
edirəm ki, onlar əslində ona qibtə edirdilər".
İki dəfə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı, təyyarəçi-kosmonavt
Boris Volnov da Qaqarinin həlak olduğu 18 bort
nömrəli "MİQ-15" təyyarəsində dəfələrlə uçub. O
hesab edir ki, Qaqarinin ölümünün səbəblərini
biz heç vaxt bilməyəcəyik. Qaqarinin çox
təcrübəli instruktor Seryoginlə uçduğunu qeyd
edən Volnova görə, faciənin hər hansı səhv
üzündən baş verməsi praktik olaraq mümkünsüzdür.
50 ildən sonra açıqlanmış rəsmi məlumatlara görə,
Qaqarinin ölümü təyyarənin kabinəsinin
hermetikliyinin pozulması nəticəsində baş verib.
Neyl Armstronq: "O, bizi kosmosa çağırırdı"
Yuri Qaqarin bizim dünyamızı daha aydın, işıqlı,
xoşbəxt edib. Onun təbəssümü planetimizin hər
bir vətəndaşı üçün gələcəyin simvoluna çevrilib
və belə bir ümid yaradıb ki, xoşbəxtlik mütləq
baş verəcək. İnsanlar XX əsrdə baş vermiş ən
yaxşı hadisələri Qaqarinin adı ilə bağlayırlar.
Qaqarin bütün bəşəriyyətə məxsus idi. Onun uçuşu
Amerikada da böyük əks-səda doğurmuşdu. Məşhur
astronavt, Aya ilk ayaq basmış Neyl Armstronq
Qaqarinin uçuşundan vəcdə gələrək, "o, bizi
kosmosa çağırırdı" demişdi.
Planetin ilk kosmonavtının gözəl həyatı və
faciəli taleyi haqqında çoxsaylı filmlər çəkilib,
kitablar yazılıb, çoxcildli xatirələr toplanıb.
Lakin uzun illər Qaqarinin kosmosda keçirdiyi
108 dəqiqəlik uçuş təəssüratları insanlardan
gizlin saxlanılıb. Yalnız 1961-ci il aprelin 12-dən
- ilk insanın kosmosa uçmasından 30 il sonra
Yuri Qaqarinin dünyanı ayağa qaldırmış 108
dəqiqəlik uçuş hesabatı dərc olunub. Uzun illər
Qaqarinin hesabatı üzərində məxfilik qrifi
asılıb. Tam məxfilik kosmosda baş verənləri
xatırlamağı belə, qadağan edirdi. Lakin məhz 108
dəqiqəlik dramatik anlar Yuri Qaqarinin əsl
qəhrəmanlığının bütün miqyasını qiymətləndirməyə
imkan verir. "Yer kürəsini gəmi-peykdə dövr
edərkən mən planetimizin nə qədər gözəl olduğunu
gördüm. İnsanlar, bu gözəlliyi dağıtmayacaq,
qoruyacaq və daha da artıracağıq!".
...Yuri Qaqarinlə bağlı əfsanə və miflər çoxdur.
Onlardan biri barədə kosmos veteranlar şurasının
üzvü Dmitri Pankratov danışıb. Onun sözlərinə
görə, Qaqarin 1961-ci ilin iyulunda Krımda
ailəsi ilə Müdafiə Nazirliyinin sanatoriyasında
dincəlirdi. Gecə vaxtı sahildən 50 metr kənarda
uzunluğu 2 metr olan dəniz minası partlayıb. Bir
neçə gün sakinləri sahilə yaxın buraxmayıblar.
Sanatoriyada istirahət edənlər arasında belə
bir şayiə yayılmışdı ki, amerikalılar Qaqarini
öldürmək istəyir.
Qızı Qalina xatırlayırdı ki, 27 yaşında Qaqarin
dünyanın ən tanınmış insanı - kosmosun Kolumbu,
Yerin oğlu, Kainatın vətəndaşı oldu. Qaqarin
ikinci dəfə kosmosa daha çətin və uzunmüddətli
uçuş arzulayırdı. Lakin onu buraxmırdılar. "İlk
kosmonavt simvoldur, riskə getmək olmaz!".
Qəzadan sonra hadisə yerində Qaqarinin
gödəkçəsinin bir parçası tapılıb. Cibində ərzaq
talonu, sürücülük vəsiqəsi, 40 rubl və Sergey
Korolyovun şəkli olub.
Hazırladı: Oruc MUSTAFAYEV
Məqalədə Rusiya Federal Kosmik Agentliyinin
arxiv materiallarından istifadə olunub
|
