|
Məlum olduğu kimi, hər il qəbul imtahanlarından
sonra TQDK imtahana düşən sualların
abituriyentlər tərəfindən cavablandırılma
səviyyəsinin elmi-statistik təhlilini aparır,
abituriyentlərin ən çox çətinlik çəkdiyi imtahan
suallarını müəyyən edir. Sonradan bu cür
sualların həlli yolları "Abituriyent"
jurnalında dərc olunur. Buna, habelə müxtəlif
hazırlıq üsullarından və vəsaitlərindən
istifadə etməklə imtahana ciddi
hazırlaşmalarına baxmayaraq,
abituriyentlərin bir qismi səhvlərdən tam qaça
bilmir. Bu tipik səhvlər, demək olar ki, hər il
təkrarlanır. Sual olunur: Problemin kökü nədədir?
Hörmətli oxucuların, xüsusilə də kimya
müəllimlərinin diqqətini hər il kimya fənni
üzrə şagirdlərin ən çox çətinlik çəkdiyi
mövzulara yönəltmək istərdim. TQDK-nın
təcrübəli ekspertlərinin rəyinə və şəxsi
pedaqoji təcrübəmə əsaslanaraq, həmin
mövzuların siyahısını aşağıdakı kimi vermək
olar:
*
Kimyəvi reaksiyaların sürəti və tarazlıq təlimi;
*
Dövri sistem və kimyəvi rabitə bölmələrinin
inteqrasiyası;
*
Kimyəvi rabitə, xüsusilə hibridləşmə haqqında
təlimin üzvi maddələrə tətbiqi;
*
Məhlullar, hidroliz, elektroliz bölmələri;
*
Üzvi maddə molekullarında atomların qarşılıqlı
təsirinin kimyəvi reaksiyaların gedişinə təsiri;
*
Aminturşular və polimerlər kimyası;
*
Qarışıq maddə sistemlərinin kimyəvi ayrılma
üsulları;
*
Eyni vaxtda həm hesablama, həm də kimyəvi
prosesin mexanizminin aydınlaşmasını tələb edən
testlər.
İstənilən problem vaxtında aradan
qaldırılmalıdır. Yuxarıdakı mövzuların çoxu
VIII və IX siniflərdə tədris olunur.
Abituriyentlərin böyük hissəsi isə onlara xeyli
gec, yəni X və XI siniflərdə ciddi fikir verməyə
başlayır. Ona görə də bu mövzuların vaxtında,
səmərəli yollarla tədrisi şagirdlərdə lazımi
məqamda motivasiyanın yaranmasına kömək edə
bilər. İş təcrübəmə əsaslanaraq yuxarıdakı
mövzuların sinifdə səmərəli tədrisi ilə bağlı
əldə etdiyim bəzi nəticələri hörmətli oxucularla
bölüşmək istərdim.
VIII sinifdə sürət və tarazlığa dair dərsləri
keçərkən təlim prosesinin yaradıcı tətbiqetmə
mərhələsində şagirdlərin aşağıdakılara aid
məntiqi testlər üzərində işləməsi daha çox
fayda verərdi:
*
Kimyəvi reaksiyanın sürətinə kütlələrin təsiri
qanununun tətbiqi;
*
Maddənin ilkin, sərf olan və tarazlıq
qatılıqları arasındakı münasibətə aid testlər;
*
İxtiyari həcmli qabda baş verən dönər
reaksiyanın tarazlıq sabitinin tapılması.
Dərslərimdə şagirdlər kimyəvi reaksiyaların
sürəti və tarazlığı üzrə mümkün eksperimental
tapşırıqları yerinə yetirir, nəticələrə
əsaslanaraq mükəmməl təqdimatlar hazırlayır,
mövzu ətrafında ciddi müzakirə aparırlar.
IX sinifdə kimyəvi rabitə öyrədilərkən mütləq
VIII sinifdə keçilmiş "Dövri sistem və qanun"
bölməsi ilə fəndaxili əlaqə yaradıram və dərsin
tətbiqetmə mərhələsində şagirdlərim bu əlaqəni
göstərən məntiqi testlər üzərində işləyirlər.
Məsələn: elektron quruluşu haqqında hər hansı
formada məlumat verilmiş iki naməlum element
atomu arasında hansı tip rabitənin yaranacağı,
məlum rabitəyə görə elementin dövri cədvəldə
mövqeyinin təyini və s.
Hidroliz, elektroliz kimi mövzuların tədrisi
zamanı məhlullar mövzusu ilə sıx inteqrasiyanın
yaradılması çox vacibdir. Bunu nəzərə alaraq,
şagirdlərin diqqətini elektrolizə uğrayan duz
məhlullarında duzun kütlə payının zamandan
asılılıq formaları , məhlulun qatılığı ilə
hidroliz dərəcəsi arasındakı asılılıq və s.
məsələlərə yönəldirəm.
Qarışıqların kimyəvi ayrılma üsullarına dair
mövzunu keçərkən şagirdlər bir sıra
eksperimental tapşırıqlar yerinə yetirir, bu
isə müvafiq testləri daha asan və sərbəst
həll etməyə kömək edir.
Üzvi kimyadan şagirdlər daha çox ümumiləşdirici
sualların cavablandırılmasında çətinlik çəkirlər.
Təcrübəmdən deyə bilərəm ki, problemin həlli
yollarından biri üzvi kimyanın tədrisində
fəndaxili və fənlərarası əlaqələrin
gücləndirilməsindədir. Məsələn, üzvi
birləşmələrdə hibridləşmə proseslərinin
təcrübi modelləşməsini apararaq və İKT-nin
imkanlarından istifadə edərək hibridləşmənin
şagirdlər tərəfindən daha səmərəli yollarla
dərk edilməsinə nail oluram.
Fəndaxili əlaqələri gücləndirmək üçün
şagirdlərə üzvi maddələrin genetik əlaqələrinə
aid olan çeşidli məntiqi çalışmalar verirəm.
Məsələn, XI sinifdə "Mürəkkəb efirlər"
mövzusunu keçərkən şagirdləri qruplara bölür və
hər qrupa genetik əlaqəyə aid aşağıdakı
tapşırıqları verirəm:
I qrup: metan→asetilen→sirkə aldehidi→sirkə
turşusu→etil-asetat;
II qrup: etan→etilen→etil spirti→divinil→butan→sirkə
turşusu→metil-asetat;
III qrup: etil-formiat→etanol→etilen→asetilen→benzol→fenol
Hər bir qrup yuxarıdakı tapşırığa uyğun olaraq
genetik əlaqə çevrilmələrinə aid reaksiya
tənliklərini yazır.
Bu zaman zəncirin hər həlqəsində duran maddənin
xassələri və tərkibindəki karbon atomlarının
hibridləşmə vəziyyəti digərləri ilə müqayisə
edilir. Təqdimat zamanı bir qrupun işi digər
qruplarla birgə müzakirə edilir. Bu cür
tapşırıqların əsas əhəmiyyəti odur ki, şagird X
və XI sinifdə öyrəndiyini sıx əlaqələndirə
bilir.
Təlim prosesində fənlərarası əlaqənin müxtəlif
formalarından istifadə edirəm. Məsələn, üzvi
maddələrin molekul strukturunu tədqiq edərkən
sinifdə elə bir şərait yaradıram ki, şagirdlər
həndəsənin stereometriya bölməsindən aldıqları
biliklərin köməyi ilə müstəqil olaraq molekulun
fəza modelini dəqiq yarada bilsinlər. Şəxsi
təcrübəmdən deyə bilərəm ki, tetraedr (dördüzlü
piramida) haqqında şagirdin həndəsi bilikləri
zəif olduqda o, metan molekulunun fəza
quruluşunu yaxşı dərk edə bilmir. Habelə
şagirdlər fizikadan MKN-nin (Molekulyar
Kinetik Nəzəriyyə) əsas mahiyyətini yaxşı
bilmədikdə qaz halında olan qeyri-üzvi və üzvi
maddələrə aid testlərdə çətinlik çəkirlər.
Beləliklə, yuxarıda adıçəkilən mövzuları tədris
edərkən, ilk növbədə, fəndaxili inteqrasiyanı
yüksək səviyyədə qurmaq lazımdır. Daha sonra
şagirdin biliyinin, xüsusilə də bacarıqlarının
yoxlanılmasında yalnız testlərlə
kifayətlənməyib, onlara sistemli şəkildə çoxlu
sayda eksperimental tapşırıqlar vermək lazımdır.
Pedaqoji təcrübəmə əsaslanaraq əminliklə deyə
bilərəm ki, müvafiq tədris materialını mexaniki
əzbərlətmək əvəzinə kimya müəllimi dərslərində
şagirdlərin diqqətini daha çox fəndaxili
əlaqələrə yönəltməli, eksperimental işlərin
çeşidini artırmalıdır.
Rəvan MƏMMƏDOV,
Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı
Mübariz İbrahimov adına Biləsuvar
Liseyinin kimya müəllimi |
