|
 Respublikamızda
yerinə yetirilən məqsədyönlü təhsil islahatları
elmi-pedaqoji tədqiqatlar qarşısında da ciddi vəzifələr
qoymuşdur. Müasir dövrdə tətbiqi tədqiqatlarla yanaşı,
bu tədqiqatların aparılması üçün istiqamətverici elmi
baza rolunu oynayan nəzəri araşdırmalara ciddi diqqət
yetirilməsi də vacib məsələlərdən biridir. İlk növbədə
təhsilin elmi-nəzəri, metodoloji problemləri ilə bağlı
araşdırmalar xüsusi aktuallıq kəsb edir. Bu baxımdan
Rusiya Dövlət Təhsil Akademiyasının həqiqi üzvü,
professor Abdulla Mehrabovun "Müasir təhsilin metodoloji
problemləri" adlı yeni nəşr olunmuş monoqrafiyası özünün
diqqəti çəkən bir sıra səciyyəvi xüsusiyyətləri ilə
seçilir.
Üç bölmədən, 14 yarımfəsildən ibarət olan monoqrafiyada
təhsilin və elmi fəaliyyətin metodologiyasının mahiyyəti
və məzmunu məsələləri, təlimin məzmunu və təşkilinin
müasir problemləri, eləcə də təhsil sistemində keyfiyyət
təminatının və onun idarə olunmasının metodoloji
aspektləri öz əksini tapmışdır. Müəllif, hər şeydən
əvvəl, metodologiyanın obyekti və struktur məsələlərini
nəzərdən keçirmiş, tədris-təlim fəaliyyətinin
metodologiyasını yeni yanaşmalar əsasında tədqiq
etmişdir.
Araşdırmalar göstərir ki, fəaliyyətin metod və
vasitələri, məntiqi təşkili haqqında təlim və
nəzəriyyələr sistemi bütövlükdə metodologiya anlayışının
mahiyyətini ifadə edir. Tətbiqi mənada metodologiya
təhsilalanın, yaxud tədqiqatçının konkret fənnə, elm
sahəsinə aid biliklərin qazanılması və fəaliyyət
prosesində əsaslandığı prinsip və yanaşmalar sistemi
kimi başa düşülür.
Metodologiyanın struktur sxemində üç mühüm istiqamət: 1)
fəaliyyətin xarakteristikası, 2) fəaliyyətin məntiqi
strukturu və 3) fəaliyyətin zamanla bağlı strukturu əsas
yer tutur. Birinci istiqamətə - yəni fəaliyyətin
xarakteristikasına əsas xüsusiyyətlər, prinsiplər, əsas
şərhlər, fəaliyyət normaları; ikinci istiqamətə - yəni
fəaliyyətin məntiqi strukturuna subyekt, obyekt, forma,
vasitə, metodlar, fəaliyyətin nəticələri; üçüncü
istiqamətə - yəni fəaliyyətin zamanla bağlı strukturuna
isə faza, mərhələ, fəaliyyət növləri aid edilir.
Bu məsələlər monoqrafiyada ətraflı, müasir elmi-pedaqoji
yanaşmalar əsasında məntiqi izahını tapmışdır.
Monoqrafiyada tədris fəaliyyətinin metodologiyasından
bəhs olunarkən belə bir fikir əsaslandırılır ki,
tədris-təlim prosesinin təşkili formalarına münasibət
dəyişməli və beləliklə, aşağıda göstərilən istiqamətlərə
üstünlük verilməlidir:
1) təhsilalmanın müxtəlif formalarının (açıq, eksternat,
distant və s. yolla təhsilalma) inkişafı; 2)
təhsilalanların özünütəhsil və sərbəst fəaliyyətinə
üstünlüyün verilməsi; 3) fənyönümlü və modul tipli
təhsilalmanın rasional uyğunlaşdırılması, nəticəyönümlü
təhsilvermənin təşkilinə metodik təminatda davamlılıq;
4) distant təhsilin inkişafı; 5) tədrisin təşkilinin
qeyri-ənənəvi, xüsusilə interaktiv formalarının inkişafı;
6) özünüqiymətləndirmə yolu ilə təhsilalanların təlim
nailiyyətlərinə nəzarətin inkişaf dinamikasının təmin
edilməsi. Monoqrafiyada fəaliyyət metodları
metodologiyanın əsas problemlərindən biri kimi qeyd
olunur və bu məsələyə elmi-pedaqoji ədəbiyyatda iki
yanaşmanın olduğu əsaslandırılır. Belə ki, birinci
yanaşmaya görə əvvəlcədən seçilmiş kriteriyalar əsasında
metodlar böyük qruplarda birləşdirilir, seçim vahidi
möhkəmləndirilir, metodlar təsnifatlaşdırılır. Bu
baxımdan aşağıda göstərilən təlim metodlarının üç böyük
qrupunu xüsusi dəyərləndirmək lazımdır:
1) təlim - dərketmə fəaliyyətinin təşkili ilə bağlı
metodlar: buraya şifahi, əyani və praktik, reproduktiv
və problem-axtarıcılıq, induktiv və deduktiv metodları
daxil etmək olar;
2) təlim-dərketmə fəaliyyətini stimullaşdıran, vəzifə və
məsuliyyətlə bağlı metodlar;
3) tədris-təlim prosesinə nəzarət və özünənəzarət
metodları (şifahi, yazılı, laborator və s.).
İkinci yanaşmaya görə təlimin forma və metodik
sistemlərinin müasir yanaşmalar əsasında yenidən
tədqiqinə ehtiyac var və bu zaman hər şeydən əvvəl,
didaktik strukturların tamlığı, bütövlükdə təlim
metodlarının sistemləşdirilməsi nəzərə alınmalıdır.
İkinci yanaşmanın tələbləri əsasında şərti olaraq təlim
metodları aşağıdakı şəkildə qruplaşdırılmışdır:
1) Sokrat (mayeftika) metodu; 2) reproduktiv metod; 3)
doqmatik metod; 4) inkişafetdirici təlim metodu; 5)
proqramlaşdırılmış təlim metodu; 6) problemli təlim
metodu; 7) axtarış-tədqiqatçılıq təlim metodu; 8)
kriterial-sistemləşdirilmiş təlim metodu; 9) layihələr
metodu; 10) modelləşdirmə (imitasiya) ilə təlimin
təşkili metodu; 11) informasiya sistemləri ilə bağlı
metodlar.
Professor A.Mehrabov ayrı-ayrı təlim metodlarının
mahiyyətinə də aydınlıq gətirmiş, müasir dövrdə bu
metodlardan istifadənin elmi əhəmiyyətini, spesifik
xüsusiyyətlərini araşdırmışdır. Monoqrafiyada yeni
pedaqoji təfəkkürün formalaşdırılması, elmi fəaliyyətin,
informasiya cəmiyyətində təhsil sisteminin metodoloji
problemləri tədqiq edilmiş, elmi araşdırmalardan alınan
nəticələrin ümumiləşdirilmiş təhlili verilmiş,
konseptual müddəalar əsaslandırılmışdır.
Tarixi təcrübə göstərir ki, cəmiyyətin inkişafı digər
sahələrlə yanaşı təhsil sistemində də yeni ideyaların
meydana çıxmasına, pedaqoji nəzəriyyələrin yeni
müddəalarla zənginləşməsinə və təbii ki, yeni pedaqoji
təfəkkürün formalaşmasına zəmin yaradır. Əslində müasir
dövrdə təhsil sisteminin başlıca məqsəd və
vəzifələrindən biri kimi şəxsiyyətin formalaşdırılması
yeni pedaqoji təfəkkürə verilən mühüm tələblərdən irəli
gəlir. Bu baxımdan yeni pedaqoji təfəkkür, müasir
pedaqogika və psixologiya elmlərinin ən yeni
nailiyyətlərindən bəhrələnərək yeni məzmun kəsb edir.
Professor A.Mehrabovun qeyd etdiyi kimi, hazırda yeni
pedaqoji təfəkkür inkişaf edərək müasir dövrün təhsil
konsepsiyasına çevrilməkdədir. Monoqrafiyada bu
məsələlərə tarixilik və müasirlik baxımından aydınlıq
gətirilmiş, yeni pedaqoji və təlim texnologiyalarının,
İKT-nin yeni pedaqoji təfəkkürə təsiri diqqətlə
araşdırılmışdır.
Burada diqqəti cəlb edən məsələlərdən biri də
təhsilşünaslıq və pedaqogika anlayışlarına münasibətin
bildirilməsi, onların müqayisəli təhlilinin
verilməsidir. Müəllif qeyd edir ki, təhsilşünaslığın
bəzi məsələləri pedaqogika elmi çərçivəsində
öyrənildiyinə görə tədqiqatçıların bəziləri
təhsilşünaslığı bütövlükdə pedaqogikanın tərkib hissəsi
kimi qələmə verməyə çalışırlar. Bu məsələlərlə bağlı
ciddi araşdırmaların aparılması, nəzəri tədqiqatların
daha da genişləndirilməsi monoqrafiyada müəllif
tərəfindən birmənalı dəyərləndirilir.
Monoqrafiyada elmi fəaliyyətin metodologiyası və onun
spesifik xüsusiyyətlərindən bəhs edilərkən, ilk növbədə,
bu istiqamətdə aparılmış araşdırmalara, o cümlədən
AMEA-nın müxbir üzvü, professor S.Xəlilovun
tədqiqatlarına haqlı olaraq müəllif istinad edir, "Elm
haqqında Elm" kitabı elmşünaslıq sahəsində ensiklopedik
bir əsər kimi qiymətləndirilir. Professor A.Mehrabov
qeyd edir ki, təhsilin məzmununda elmi-texniki biliklərə
birtərəfli yer verilməsi və onların insan
fəaliyyətində, böyük məqsədlər uğrunda mübarizədə yalnız
bir vasitə olduğunun göstərilməsi və beləliklə,
təhsilalanların çox məsələlərdən xəbərsiz qalması
təhsilin başlıca məqsədlərindən yayınmağa imkan yaradır.
Ona görə təhsil və elmin qarşılıqlı əlaqələrini daha da
möhkəmləndirmək, inkişaf etmiş ölkələrin qabaqcıl
təcrübəsinə davamlı olaraq diqqət yetirilməsi vacibdir.
Monoqrafiyada informasiya cəmiyyətində ali təhsil
sisteminin inkişafının metodoloji problemləri üzərində
geniş dayanılır. Burada, ilk növbədə, ali təhsil
sisteminin inkişafının müasir problemlərinin
xüsusiyyətlərinə, bu sahəyə dövlət qayğısının
nəticələrinə diqqət yetirilir, əldə olunmuş nailiyyətlər
göstərilir. Əsərdə belə bir fikir əsaslandırılır ki,
müasir dövrdə təhsilin fundamentallılığının saxlanılması
ən vacib məsələlərdən biridir. Təhsilin fundamentallığı
tədris-təlim prosesində informasiya cəmiyyətinin
xüsusiyyətlərini və tələblərini nəzərə almağı tələb
edir. Ali təhsil müəssisələrində müxtəlif məsələlərlə
bağlı istifadəsi məqbul sayılan informasiyalarla
bərabər, onlarla ziddiyyət təşkil edən alternativ
informasiya mənbələrindən də istifadəyə ehtiyac vardır.
Lakin bu zaman həmin informasiyaların müqayisəsi,
təhlili, ümumiləşdirilməsi və nəticə etibarı ilə
cəmiyyətin, dövlətin inkişafına fayda verən istiqamətə
yönəldilməsi vacibdir. Təcrübə göstərir ki, ənənəvi
qaydada təhsilalanların informasiya ilə mexaniki olaraq
yüklənməsi, biliyin qazanılmasında əsasən yaddaşa,
hafizəyə üstünlük verilməsi təhsilalanlarda zəruri
keyfiyyətlərin formalaşmasını ləngidir. Bu gün
təhsilalanlarda, o cümlədən tələbələrdə yüksək
intellektin formalaşdırılması, ilk növbədə, təfəkkür
əməliyyatlarına, tənqidi, məntiqi və yaradıcı təfəkkürün
hərəkətə gətirilməsinə əsaslanmalıdır. Diqqəti çəkən
məqamlardan biri də budur ki, professor A.Mehrabovun
araşdırmalarında bu məsələlərə də önəm verilmiş, elmi
ümumiləşdirmələr aparılaraq problemin nəzəri baxımdan
əsaslandırılmasına xüsusi diqqət yetirilmişdir.
Müasir araşdırmalar göstərir ki, hazırkı dövrdə təlimin
məzmununa gətirilən informasiyalar təkcə ayrı-ayrı
öyrənənlərə deyil, bütövlükdə cəmiyyətə istiqamətlənməli,
cəmiyyətin sosial, iqtisadi, siyasi-mədəni inkişafında
təkanverici rol oynamalıdır. Bu baxımdan yeni
texnologiyalara diqqətin artırılması, müasir
texnologiyaların kompleks yanaşma əsasında hazırlanması
vacibdir. Monoqrafiyada hazırkı dövrdə ali təhsilin
təşkilinə və kadr hazırlığına yanaşmalarda iki əsas
meyilin - "universitet-firma" və "universitet-cəmiyyət"in
fərqli xüsusiyyətləri şərh edilmiş, onların
göstəriciləri müəyyənləşdirilmişdir. Həmin göstəricilər
tədqiqatçı tərəfindən aşağıdakı kimi
qruplaşdırılmışdır: 1) keyfiyyətin qiymətləndirilməsi;
2) muxtariyyətin verilməsi; 3) ali təhsilin təşkilinə
keçidin əsas istiqamətləri və yolu; 4) elmi araşdırmalar;
5) təhsil sahəsinin üstün inkişaf edən sahə kimi
dəyərləndirilməsi; 6) ali təhsil müəssisəsinin
məsrəflər və investisiya baxımından fəaliyyəti; 7)
təhsil sahəsində effektivlik; 8) ali təhsildə vergilər
üzrə kadrların hazırlanması; 9) dövlət
maliyyələşdirilməsinin xarakteri; 10) sosial ədalət
prinsipi. Monoqrafiyada verilmiş cədvəldə "universitet-firma"
və "universitet-cəmiyyət"in göstəricilərinin məzmunu
konkret müddəalarla öz əksini tapmışdır.
Əsərin ən mühüm müsbət məziyyətlərindən biri də
ümummilli lider Heydər Əliyevin "Təhsil sahəsi
həyatımızın ən gərəkli, ən mühüm sahəsidir. O, milli
məqsədlər, mənafelər əsasında qurulmalıdır" ideyası əsas
götürülərək müasir təhsil sisteminin metodoloji
təhlilinin araşdırılmasıdır. Burada pedaqoji proses və
tədris-təlim prosesi anlayışlarının da ümumi və fərqli
xüsusiyyətlərinə nəzər yetirilir, tədris-təlim prosesi
anlayışının məzmunca daha çox əhatəli olduğu
əsaslandırılır, müasir yanaşmalar əsasında onun
komponentləri tədqiq edilir.
Monoqrafiyada diqqəti çəkən ən mühüm məsələlərdən biri
təlimin məzmunu və təşkilinin metodoloji problemlərinin
elmi əsaslarının araşdırılmasıdır. Burada, ilk növbədə,
təhsilin məzmunu və fəaliyyət arasındakı münasibətlərin
tənzimlənməsi, təlim prosesində kompetensiyaların
formalaşdırılması, inklüziv təhsil, tədris-təlim
prosesinin unifikasiyasında fundamental elmi
araşdırmaların metodoloji problemləri ilk dəfə
tədqiqata cəlb edilmişdir. Tədqiqatçı təhsilin
məzmununun yeniləşdirilməsi zamanı nəzərə alınması tələb
olunan prinsiplər üzərində geniş dayanır, onların
şərhini verərək, fəaliyyətlə bağlı universal
bacarıqların formalaşdırılmasının əsas prinsiplərini
müəyyənləşdirir. Araşdırmaları təhlil edərək müəllif
özünün elmi qənaətini diqqətə çatdırır, təhsilin məzmunu
ilə fəaliyyət arasındakı münasibətlərin həlli üçün, ilk
növbədə, nəticəyönümlü təhsil standartlarının
hazırlanmasını məqsədəuyğun hesab edir.
Professor A.Mehrabov monoqrafiyada keyfiyyət, onun
dəyərləndirilməsi və idarə olunması problemlərinə xüsusi
yer ayırmış, bu məsələlərin elmi şərhini vermişdir.
Burada pedaqoji ölçmələrin metodologiyası, islam
dəyərləri və ondan tədris-təlim prosesində istifadə
olunması, təhsil sistemində keyfiyyətin təminatı və
ölçülməsinin metodoloji problemlərini də tədqiqata cəlb
etmişdir.
Monoqrafiyada keyfiyyətin idarəolunma modelləri,
statistik tənzimləmə, keyfiyyət kateqoriyaları ilə
istehlak qiymətlərinin qarşılıqlı əlaqələri,
kvalimetriyanın strukturu, keyfiyyətin
qiymətləndirilməsi metodları və metodoloji təminatının
sadələşdirilmiş strukturu sxem şəklində verilməklə
yanaşı, onların komponentlərinin elmi-pedaqoji mahiyyəti
müasir yanaşmalar əsasında izah edilmişdir.
Bütövlükdə, monoqrafiyanın məzmunu özünün müasirliyi ilə
seçilir, yeni elmi yanaşmaların tədris-təlim prosesinə
gətirilməsi və bunların metodoloji əsaslarının
işlənilməsi, təhsil sistemində yeni pedaqoji təfəkkürün
formalaşdırılması baxımından çox dəyərlidir. Bu əsər
təhsilşünaslıq elminin formalaşması və inkişafına yeni
töhfə kimi qiymətləndirilməlidir.
İntiqam CƏBRAYILOV,
pedaqogika üzrə elmlər doktoru,
Hümeyir ƏHMƏDOV,
pedaqogika üzrə elmlər doktoru |
