Rentgen şüalarının qeyri-adi kəşfi 

1901-ci  ildə İsveç Elmlər Akademiyası yeni təsis edilmiş Nobel mükafatına ilk dəfə kimin layiq görülməsi məsələsini müzakirə edirdi. Fizika üzrə ilk mükafatın kimə təqdim olunması çoxlarında heç bir şübhə oyatmırdı.  Əlbəttə ki, mükafat o dövrdəki ən məşhur alimə verilməli idi. Lakin bir məsələ aydın deyildi: o, bu ali mükafatı qəbul edəcəkmi? Bu, Vürsburq Universitetinin (Almaniya) professoru, kəşf etdiyi yeni şüa ilə bütün dünyaya səs salmış alman alimi Vilhelm Konrad Rentgen idi. Lakin bu şüaları ilk dəfə kəşf etmiş Rentgen kimdir,  bu şüalar hansı şəraitdə, necə kəşf olunub?  

Elm yollarında

Alman fiziki Vilhelm Konrad Rentgen 1845-ci il martın 27-də Prussiyada Remşeyd şəhəri  yaxınlığındakı kiçik Lennepe qəsəbəsində anadan olub. O, ailənin yeganə övladı idi. Atası Fridrix Konrad tekstil ticarəti ilə məşğul olub. Anası Şarlotta ev qadını idi. 1848-ci ildə ailə Şotlandiyanın Apeldorn şəhərinə - anasının vətəninə köçüb. O, 1862-ci ildə Utrext Texniki Məktəbinə daxil olur. Lakin tezliklə yazı lövhəsində müəllimin karikaturasını  çəkmiş şagird yoldaşlarından birinin adını söyləməkdən imtina etdiyinə görə məktəbdən qovulub. Məktəbi başa vura bilməyən Vilhelm kamal attestatı almaq üçün digər təhsil ocağında ekstern imtahan versə də, istəyinə nail ola bilməyib. Buna görə də 1865-ci ildə kamal attestatının tələb olunmadığı Sürix Texniki Məktəbinə üz tutub. Utrext Texniki Məktəbində aldığı qiymətlərə görə o, qəbul imtahanlarından azad olunub. Bu o imtahan idi ki, vaxtilə məşhur Albert Eynşteyn də verə bilməmişdi.   3 il ərzində Vilhelm  maşınqayırmanı  öyrəndi, onda tətbiqi riyaziyyat və texniki fizikaya daha çox maraq vardı. Müəllimi məşhur alman alimi A.Kundtun tövsiyəsi ilə o, mühəndis-texniki  kursu bitirdikdən sonra eksperimental fizika  ilə məşğul olmağa başlayıb. 1869-cu ildə qazların nəzəriyyəsinə dair yazmış olduğu məqaləyə görə fəlsəfə doktoru adı alıb. 1874-cü ildə professor Kundtun ardınca Strasburq Universitetinə yollanıb. 1875-ci ildə fizika və riyaziyyat müəllimliyi ixtisası üzrə imtahan verən Vilhelm Qoyengeym şəhərindəki Ali Kənd Təsərrüfatı Məktəbində professor olaraq fəaliyyətə başlayıb.  Bir il sonra Strasburqa qayıdan Rentgen tanınmış fizik Q.Helmholtsun tövsiyəsi ilə Qisen Universitetində professor yeri aldı. O burada əsasən elektromaqnetizm və optika ilə məşğul olurdu. Tezliklə Faradey- Maksvell elektrodinamikasına əsaslanan Rentgen çox qiymətli kəşfə imza atdı. O, nüvənin maqnit sahəsini aşkar etmişdi. Ali təhsil aldıqdan sonra elmi işlərinə görə Strasburq, Qisen, Vürsburq və Münhen universitetlərinin professoru seçilib. Tədqiqatları pyezoelektrik və piroelektrik xassələrinə, onlarda elektrik və optik hadisələr arasındakı əlaqəyə və maqnetizmə aiddir. 

Sensasion xəbər 

1896-cı ilin əvvəllərində dünyanın bütün universitetləri və akademiyaları sensasion xəbər yaydılar: Vilhelm Konrad adlı fizik, heç kimə tanış  olmayan alman alimi çox gözəl keyfiyyətlərə malik olan hansısa yeni şüa kəşf edib. Demək olar ki, elə bir qəzet yox idi ki, Vürsburq Universitetinin Rentgen adlı professorunun yeni kəşfi barədə xəbər yaymasın. Xəbərlərdə  insan əlinin skeleti əks olunmuşdu, sonradan məlum oldu ki, bu əl alimin xanımı Berta Rentgenə məxsusdur.  İnsan gözü bu şüaları görə bilmirdi, lakin onlar fotoqraf lövhələrinə təsir edirdi, onların köməyi ilə hətta qaranlıq otaqda belə şəkil çıxarmaq mümkün idi. Bundan əlavə, yeni şüaların varlığını çox sadə qaydada müəyyən etmək mümkün idi: bundan ötrü onun keçdiyi yola  kimyəvi tərkibli kağız və ya şüşə ekran qoyulduqda, o, qaranlıqda parlaq işıqlanma effekti - fosforessiya yaradırdı.  Ən təəccüblüsü bu idi ki, yeni şüalar, işığın şüşədən keçdiyi kimi,  istənilən əşyadan keçirdi. Bu şüaların qarşısı əl ilə kəsildikdə parlaq ekranda tünd əl skeletinin izləri görünürdü. Adlı-sanlı adamlar kraxmallanmış paltarda şüa qarşısında durarkən ekranda öz skeletlərinin kölgəsini, eləcə də ciblərindəki pul kisəsi, saatı da görə bilirdilər.  Tezliklə yeni şüalardan profilaktik məqsədlər üçün istifadə etmək barədə düşünən insanlar tapıldı. Amerikada, yeni şüa barədə xəbər yayıldıqdan cəmi 4 gün sonra həkimlərdən biri xəstənin bədənində güllənin ilişib qaldığını öyrənmək üçün yeni şüadan istifadə etməyə ilk təşəbbüs etdi. Lakin Rentgenin kəşfi həkimlərdən çox  fizikləri daha çox maraqlandırırdı.  Fiziklər müəyyən etmək istəyirdilər ki, bu şüanın təbiəti necədir, öz mahiyyətinə görə adi işıq şüalarına oxşardımı və ya əksinə, onlar necə yaranır, onların yaranmasına nə səbəb olur.   

X şüaları 

Vilhelm Rentgen onun şərəfinə adlandırılmış rentgen şüalarını (o, özü bu şüaları X şüaları, yəni tanış olmayan şüalar adlandırmışdı) 1895-ci il noyabrın 8-də kəşf etmişdi. 1894-cü ildə Vürsburq Universitetinin rektoru seçilən alim katod şüalarını öyrənirdi. Noyabrın 8-də o, həmişəki kimi laboratoriyasında çalışırdı. Gecəyarısı özünü yorğun hiss edən fizik evə getməyə hazırlaşırdı. Qapını bağlamazdan əvvəl seyrçi nəzərlə laboratoriyaya nəzər salan fizik işığı söndürüb və tez qapını örtmək istəyib. Lakin birdən onun diqqətini qaranlıqda hansısa işıqlı ləkə cəlb edib. Məlum olub ki, parlayan barium  lövhəli ekrandır. Lakin o niyə işıqlanırdı? Günəş çoxdan qüruba enmişdi, elektrik işığı işıq saça bilməzdi. Katod borusu isə şəbəkədən azad idi. Bundan əlavə, katod borusu kartondan olan qara üzlüklə örtülmüşdü. Alim katod borusuna bir daha baxdı və özünü məzəmmət etdi ki, onu söndürməyi unudub. Elektrik dövrəsinin açarına toxunan alim borunu keçirib. Ekranın işıqlanması yox olub, borunu qoşduqda isə o yenidən işıqlanmağa başlayıb.  Deməli, işıqlanmanı katod borusu yaradırdı. Lakin necə? Yeni kəşf bir addımlıqda idi. Ani heyrətdən özünə gələn Rentgen gördüklərini təhlil etməyə və yeni şüanı öyrənməyə başladı. Katod borusunu qabına qoyan alim əlində ekran laboratoriyada gəzişməyə başladı.  Məlum oldu ki, 2-3 metr məsafə naməlum şüa üçün maneə deyil.  Bu şüalar kitab, şüşə divardan və s. asanlıqla keçir. Lakin birdən alim əlini naməlum şüanın keçdiyi yola tutdu. Fizik ekranda öz əl sümüklərinin kölgəsini gördü. Bu, fantastik və eyni zamanda qorxunc idi! Lakin bu bir dəqiqəlik an idi. Rentgenin növbəti addımı fotoplastinkaların yerləşdiyi şkafa doğru oldu. Çünki görünən mənzərənin şəklini fotoplastinkaya köçürmək lazım idi. Beləliklə, yeni gecə eksperimenti başladı. Alim müəyyən etdi ki, şüalar plastinkanı işıqlandırır, boru ətrafında sferik qaydada ayrılmırlar, onlar müəyyən istiqamətə malikdirlər. 

Səhər taqətdən düşmüş Rentgen bir qədər dincəlmək və eksperimentini davam etdirmək üçün evə tələsdi. O, 50 gün (gecə-gündüz) ərzində yeni şüanın öyrənilməsinə vaxt sərf etdi. Bu anlarda o, ailəsini, sağlamlığını, şagird və tələbələrini də unutdu. Alim universitet rəhbərliyindən laboratoriyada gecələmək üçün çarpayı istəmişdi, onun yeməyini də laboratoriyaya gətirirdilər.  O, işlərini tam başa çatdırana qədər heç kimə bu barədə danışmadı. X şüalarından ilk xəbər tutan onun arvadı Berta oldu. Məhz fotoplastinkaya köçürülmüş ilk rentgen şəkildə Bertanın barmağındakı nişan üzüyü olan əl skeleti əksini tapmışdı. Bu şəkil Rentgenin 1895-ci il dekabrın 28-də universitetin fizika-tibb cəmiyyətinin sədrinə ünvanladığı "Yeni şüa haqqında" məqaləsinə əlavə olunmuşdu.

Məqalə ayrıca broşüra halında dərc olundu, Rentgen onu Avropanın aparıcı fiziklərinə göndərdi. Rentgen başa düşürdü ki, bu, xüsusən də tibdə əvvəllər görünməmiş yeni imkanlar açır. Əvvəllər görünməz olan şeyləri aşkar etməyə imkan verən rentgen şüaları onun müasirlərinə güclü təsir etmişdi.    Rentgen süaları bir az sonra tibdə və texnikanın müxtəlif sahələrində istifadə olunmağa başladı.  

Gizlinləri görməyə imkan verən kəşf 

Vilhelm Konrad Rentgen dünyada fizika elmi tarixində ilk Nobel mükafatı almış alimdir.  Rentgen süaları elmin inkisafına çox böyük təsir etdi. Rentgenologiya adlanan yeni elm sahəsi yarandı.

Rentgen şüaları, ilk növbədə, gizlinləri görməyə imkan verirdi, bu kəşf o dövrün insanlarında dərin təəssürat buraxmışdı. Elmi və tətbiqi mahiyyətinə görə rentgen şüalarının əhəmiyyəti ölçüyəgəlməz idi. Onun əhəmiyyəti həm də onda idi ki, bu kəşf insanların materiya  haqda biliklərini keyfiyyətcə zənginləşdirirdi.  Rentgen, sözün bütün mənasında klassik idi və onun elmi işləri müasir dövrdə də texnika və elmin inkişafına böyük təsir göstərib.  

Rentgen şüaları həyatımızın bir çox sahələrində öz tətbiqini tapdı. Alimin X şüaları tibdə milyonlarla insanın həyatını xilas etməyə imkan verdi. "İks-şüalar hamıya, bütün bəşəriyyətə məxsusdur. İks-şüalarla bağlı elmi işlər mənimlə başlamayıb, mənimlə də bitən deyil. Mənim etdiklərim böyük zəncirin yalnız həlqəsidir",-deyə Rentgen sonralar yazırdı.

Rentgenin kəşfinin elmi əhəmiyyəti tədricən aydınlaşırdı, sonralar rentgen şüaları sahəsində işlərə görə daha 7 Nobel mükafatının təsis olunması bunu təsdiqləyir.

1914-cü ildə rentgen şüalarının difraksiyası (M.Laue), 1915-ci ildə rentgen şüalarının köməyi ilə kristalların strukturunun öyrənilməsi (ata və oğul Breqlər), 1917-ci ildə rentgen şüalanmanın xarakteristikasının müəyyən olunması (Ç.Barkle), 1924-cü ildə rentgen şüaları diapazonunda spektrlərin öyrənilməsi (K.Siqbanu), 1927-ci ildə sərbəst elektronlarda rentgen şüalarının səpələnməsi (A.Kompton), 1936-cı ildə rentgen şüalarının və elektronların difraksiyasının köməyi ilə molekulyar strukturların öyrənilməsi (P.Debayu), 1979-cu ildə rentgen tomoqrafiyanın işlənib hazırlanması (A.Komark və Q.Xaunsfild) işləri Nobel mükafatına layiq görüldü.  Bundan başqa, DNT-nin (dezoksiribonuklein) və fotosintez prosesini yaradan zülalların, qemoqlobin molekulunun strukturunun kəşfi kimi parlaq işlər məhz rentgen şüalarının köməyi ilə araya-ərsəyə gəlmişdi.

Dahi fizik öz adı ətrafında qaldırılan hay-küyü bəyənmirdi,  məqbul saydığı yeganə metod üzərində işlərini səylə davam etdirirdi.  

O, ideyadan ötrü son pencəyini belə verməyə hazır idi  

Vilhelm Rentgen həyatda olduqca sadə və təvazökar adam olub.   Amerikanın Kaliforniya Universiteti Rentgeni təkidlə işə dəvət edirdi. Lakin o, həyatının son illərinə qədər Münhen Universitetində elmi fəaliyyətini davam etdirdi. Bavariya şahzadəsi onu elmi uğurlarına görə ordenlə təltif etmişdi. Ona zadəgan titulu vermişdi. Lakin Rentgen bu tituldan imtina etdi. Böyük fizik bu titulu özü üçün gərəksiz hesab edirdi. Hətta Nobel Komitəsi ona fizika sahəsində Nobel mükafatı verəndə də, çox məşğul olduğunu bəhanə edərək ali mükafatın təqdimolunma mərasiminə getmədi. Nəticədə dəyərli mükafat poçtla sahibinə göndərildi. 

İstər həyatda, istərsə də elmdə sözübütöv olan Rentgen öz prinsiplərinə sona qədər sadiq qaldı. 1914-cü ildə o, müharibə şəraitində başqalarından yaxşı yaşamağa haqqı olmadığını düşünərək aldığı Nobel mükafatını, bütün var-dövlətini son qəpiyinə qədər dövlətə bağışladı. Həyatının son günlərinə qədər o, özünə heç nəyi rəva görmədi.  Bir vaxtlar arvadı ilə bir neçə il yaşadığı İsveçrəni ziyarət etmək üçün o, bir il ərzində kofe içməkdən belə imtina etdi. Onun heç vaxt pula, var-dövlətə tamahı olmayıb. O, ideyadan ötrü son pencəyini belə verməyə hazır idi.  

"Sizin üçün çətin deyilsə, döş qəfəsinizi mənə göndərə bilərsiniz"   

Vilhelm Konrad öz sadəliyi və həm də incə yumor hissi ilə də yaddaşlarda qaldı. Bu barədə maraqlı rəvayətlər var.

Rentgen şüalarının kəşfindən bir il sonra fizik bir ingilis dənizçisindən məktub almışdı.  Onun xahişi alimi xeyli karıxdırmışdı.  Dənizçi yazırdı ki, həkimlərdən onun döş qəfəsində qalmış gülləni görə bilməyə imkan verən yeni şüanın kəşf olunduğu barədə xəbər alıb. Lakin həkimlər gülləni çıxarmağa tələsmirlər, çünki onun yerini dəqiq bilmirlər. Buna görə də dənizçi məktubunda böyük fizikdən xahiş edirdi ki, poçt vasitəsi ilə ona (əlbəttə, əgər bu, çətin deyilsə) bir az "sehrli şüa" göndərsin. Dənizçi hətta vəd edirdi ki, həkimlər gülləni tapan kimi şüaları geriyə - alimə göndərəcək.  Özünü itirmiş alim uzun müddət dənizçinin bu qeyri-standart məktubuna necə cavab vermək sualı üzərində baş sındırıb. Onun məktubuna sadəcə məhəl qoymamağı alim özünə rəva bilmirdi, məktubu cavabsız qoymaq onun təbiətinə yad idi. Cavab məktubunun tonu barədə düşünən alim sonda qərara gəlib ki, yumor bu halda vəziyyətdən çıxmaq üçün ən yaxşı vasitədir. Alimin cavabı belə idi: "Mən böyük təəssüf hissi ilə bildirirəm ki, hazırda əlimdə zəruri miqdarda şüa yoxdur". Lakin sonra fizik bir qədər düşünərək dənizçiyə aşağıdakı məzmunda məktub göndərib: "Əgər sizin üçün çətin deyilsə, döş qəfəsinizi mənə göndərə bilərsiniz".  Sonra alim dənizçini əmin edirdi ki,  gülləni çıxaran kimi onun döş qəfəsini özünə qaytaracaq.

 Məşhurluq onu əsəbiləşdirirdi 

Rentgeni birdən-birə bu cür məşhurluq xeyli əsəbiləşdirirdi, onun qiymətli vaxtını alırdı və eksperimentlərini davam etdirməsinə mane olurdu. Buna görə də o, mətbuat səhifələrində az-az çıxış edirdi. Lakin alim bu mövzuda məqələlərini tam dayandırmadı. Olduqca utancaq və təvazökar olan Rentgeni onun şəxsiyyətinin  bütün cəmiyyəti cəlb etməsi fikri belə dərindən  həyəcanlandırmışdı.  O, elmlər akademiyasının yüksəkmaaşlı üzvlüyündən, Berlin Universitetinin fizika kafedrasından imtina etdi. Bundan başqa o, Almaniya kayzeri II Vilhelmi belə özünə qarşı qoymağa cəsarət etdi.

1872-ci ildə Rentgen Sürixdə bir vaxtlar oxuduğu Federal Texnologiya İnstitutunun yataqxana sahibinin qızı Anna Berta Lüdviq ilə ailə qurdu. Onların öz uşaqları olmadı. 1881-ci ildə onlar alimin qardaşının 6 yaşlı qızı Bertanı  övladlığa götürdülər.

Rentgen kəşf etdiyi şüaların tibb üçün fövqəladə əhəmiyyət kəsb etməsi düşüncəsindən olduqca məmnun idi. O, heç vaxt patent, mükafatlandırılma barədə düşünmürdü.  Nobel mükafatından başqa, London Kral Cəmiyyətinin Rumford medalını, Kolumbiya Universitetinin elm qarşısında görkəmli xidmətlərinə görə Bernard medalını almışdı, dünyanın bir çox elmi cəmiyyətlərinin  fəxri  və müxbir üzvü idi.  

Onun tələbəsi olmuş məşhur rus fiziki A.İoffe yazırdı: "Rentgen həyatda və elmdə böyük insan idi.  Onun bütün şəxsiyyəti, fəaliyyəti və elmi metodologiyası keçmişə məxsusdur. Lakin yalnız XIX əsr fiziklərinin, xüsusən də Rentgenin yaratdığı  fundament əsasında müasir fizika meydana gələ bilərdi". 

O, təbiətdə gəzməyi sevirdi, Alp dağlarına səyahət edirdi. Dostları ilə ova gedirdi. 1920-ci ildə arvadının vəfatından sonra Münhendə bütün tutduğu vəzifələrdən imtina etdi.

O, 1923-cü ildə 78 yaşında elə özünün kəşf etdiyi X şüaların yaratdığı xərçəng xəstəliyindən vəfat edib.

Rentgen həyatının son günlərinə qədər xəstə yatan arvadına qulluq edib. Müharibə dövrü idi. Var-dövlətini dövlətə bağışlayan alim tənha və ehtiyac içində idi, çətinliklə hərəkət edirdi. Onun tələbəsi olmuş məşhur rus fiziki, akademik A.İoffe böyük fizikin son günlərində onun yanında olub. Rentgen bir həftə ərzində 20 kq arıqlamışdı.  Məhz İoffe pul taparaq Rentgeni həkimə aparıb. Həyatın, taleyin oyunlarına bax! Böyük alimi rentgen müayinəsindən keçirmək üçün onlar 2 həftə gözləməli olublar. Rentgen-müayinədə alimin qalın bağırsağında xərçəng aşkar olunub. Həkim-rentgenoloq  xəstəsinin adını eşidəndə çox təəccüblənmişdi. O, uzun müddət inana bilmirdi ki, xəstəsi rentgen şüalarını kəşf etmiş məşhur alimdir. Həkim müayinə üçün  pul almaqdan imtina edib. Rentgen ölümündən sonra bütün kağızlarını məhv etməyi vəsiyyət etmişdi.  Ölümündən qabaq Rentgen yazırdı: "Mənim həyatım özümə necə də mənasız görünür". Alimin biblioqrafları qeyd edirlər ki, əlbəttə, dahi fizikin bu sözləri həqiqəti əks etdirmir, bu sözlər yalnız onun həyatının sonlarında narahatlıq və daxili həyəcanlarının dərinliyini göstərir.  "Səmimiyyət və alicənablıq onun xarakterinin ən qabarıq cəhətləri idi. Onun simasının sərt ifadəsi daxilindəki hissləri gizlədirdi, o, şübhəsiz ki, öz hiss və duyğularını yalnız həqiqi dostlarına və ən yaxın adamlarına açırdı", - yaxınlarından biri onu belə qiymətləndirmişdi.   

Rentgen şüalarının kəşfindən bir il sonra fizik bir ingilis dənizçisindən məktub almışdı.  Onun xahişi alimi xeyli karıxdırmışdı.  Dənizçi yazırdı ki, həkimlərdən onun döş qəfəsində qalmış gülləni görə bilməyə imkan verən yeni şüanın kəşf olunduğu barədə xəbər alıb. Dənizçi məktubunda böyük fizikdən xahiş edirdi ki, poçt vasitəsi ilə ona (əlbəttə, əgər bu, çətin deyilsə) bir az "sehrli şüa" göndərsin.  

Bavariya şahzadəsi onu elmi uğurlarına görə ordenlə təltif etmişdi. Ona zadəgan titulu vermişdi. Lakin Rentgen bu tituldan imtina etdi. Böyük fizik bu titulu özü üçün gərəksiz hesab edirdi. Hətta Nobel Komitəsi ona fizika sahəsində Nobel mükafatı verəndə də, çox məşğul olduğunu bəhanə edərək ali mükafatın təqdimolunma mərasiminə getmədi. Nəticədə dəyərli mükafat poçtla sahibinə göndərildi.    

Rentgen bir həftə ərzində 20 kq arıqlamışdı.  Məhz alimin tələbəsi, rus fiziki, akademik A.İoffe pul taparaq Rentgeni həkimə aparıb. Həyatın, taleyin oyunlarına bax! Böyük alimi rentgen müayinəsindən keçirmək üçün onlar 2 həftə gözləməli olublar. Rentgen-müayinədə alimin qalın bağırsağında xərçəng aşkar olunub. Həkim-rentgenoloq  xəstəsinin adını eşidəndə çox təəccüblənmişdi. O, uzun müddət inana bilmirdi ki, xəstəsi rentgen şüalarını kəşf etmiş məşhur alimdir.

Hazırladı: Oruc MUSTAFAYEV