"İnsana uzun ömür arzulamaq - qəlb oxşayan xeyirxah ənənədir. Həyatı dolğunluğu ilə başa vurmaq, əlbəttə, böyük səadətdir. Saf vicdan, təmiz niyyət meyarılə yaşamaq  - ali nemətdir.

Mübarək 80 yaşına qovuşan görkəmli filosof Tofiq Rəsulov belə nümunəvi ömür yaşayıb. Bu münasibətlə əziz dostumu sevinclə ürəkdən təbrik edirəm. Ona dost qəlbindən gələn ən xoş arzularımı bildirirəm".

Bu sətirləri sağlığında yazmışdım. Çox təəssüf ki, o bizdən tez ayrıldı, əbədiyyətə qovuşdu.

Tofiqlə mənim dostluğumun 56 illik tarixi var. Moskvada Fəlsəfə İnstitutunun aspirantı olduğumuz illərdən - gəncliyimizdən başlanıb. Biz - Zakir Bağırov (ruhu şad olsun), Tofiq, mən 1954-cü ildə aspiranturaya bərabər daxil olmuşuq. Cəmil Əhmədli (ruhu şad olsun) bizdən bir il əvvəl burda aspirantlığa başlamışdı. Aramızda əsl mənada səmimi ünsiyyət, ülfət var idi. Bu mühüm cəhət nəinki məsləkdaş olmağımızdan irəli gəlirdi. Azərbaycanı təmsil etməyimiz, milli xüsusiyyətimiz münasibətlərimizə təsirini göstərirdi.

Biz böyük arzularla elm yolunda yenicə addım atırdıq. Moskvanın elmi inkişaf üçün əlverişli şəraitindən sistemli faydalanırdıq. Burda fəlsəfi ictimaiyyətin bariz təmsilçilərilə yaxından tanış olurduq. Vaxtaşırı disputlarda, dissertasiya müzakirələrində ciddi maraqla iştirak edirdik. Bu yolla elmi mühitə qovuşur, onun təbiətinə alışırdıq. Bütün bunlar səmərəli araşdırmalar etməkdə bizə yardımçı olurdu. Bu dəyərli təcrübə sayəsində ömrümüzü fəlsəfəyə həsr etdik.

Biz seçdiyimiz sahədə alimlik dərəcələri, professor adı qazandıq. Respublikamızın ali təhsil ocaqlarında çalışmaqla geniş ictimaiyyətdə tanındıq. Fəaliyyətdə hər kəsin özünə xas olan qabiliyyəti, həyata münasibəti əyani təzahür etdi. İctimai rəydə hər birimizin xüsusiyyəti öz əksini tapdı.

Mən bu söhbətdə xüsusən professor Tofiq Rəsulov haqqında hafizəmdə daşıdığım fikirləri bölüşəcəm. Əvvəlcə onu filosof olaraq təqdim etmək lazım gəlir. Onun zəngin fəlsəfi təfəkkürə malik olduğu məlum həqiqətdir. Bu keyfiyyətini məsləkdaşları həmişə etiraf edib, yüksək dəyərləndiriblər. O, fəlsəfəyə sadəcə zahiri fəaliyyət sahəsi kimi deyil, özünün mənəvi həyat tərzində meyar kimi baxırdı. Müntəzəm fəlsəfi mütaliədən aldığı nəticələri həyati müdrikliklə birləşdirirdi.

Professor Tofiq Rəsulov öz həyat fəlsəfəsini həqiqətsevərlik, halalsevərlik, sadəlik fəzilətləri əsasında yetişdirib. Belə üstün əxlaqi fəzilətlər hər zaman olduqca ibrətamizdir. Bunu əyani təcəssüm etdirmək - vicdan rahatlığı, zövq mənbəyidir. Əlbəttə, bu, insanlığın mahiyyətini düşünən ruhun zənginliyindən qaynaqlanır. Yəni məzmunlu batini mahiyyət real gerçəklikdə təzahür edir. Mahiyyətlə təzahürün bu uyğunluğu əslində mənəvi bütövlük nümunəsidir. Bu növ nümunə özündə ziyalı təbiətini, missiyasını daşıyır.

Tofiq Rəsulov fəlsəfi təfəkkürü milli ruhla birləşdirən ziyalı idi. Bu xüsusda bir qədər irəlidə ayrıca söhbət gedəcək. Giriş üçün ziyalı anlamının mənasını araşdırmaq, incələmək zəruridir.

Bu anlamın yerinə bir zaman "intelligensiya" kəlməsini işlədirdik. Bunun latınca "intelligens", yaxud "intelligentis" sözündən alındığı açıqlanır. Daşıdığı əsas məna isə zəkalı, dərk edən deməkdir. Bunu tərcümə edəndə zəkanın işığını rəmzləşdirmək tamamilə təbiidir. Ziyalı, aydınlar, farsca roüşenfekran (aydınfikirlilər) - işığa köklənmiş anlayışlardır.

Ancaq ziyalı anlamı fərqləndirici üsulla aydınlaşan bir sahədir. Kantın həqiqi ziyalı haqqında bir fikrini xatırladıram. Onun fikrincə, ziyalıda ağıl mədəniyyəti, qəlb mədəniyyəti, əxlaq mədəniyyəti bir vəhdətdə birləşməlidir. Yəni zehni fəaliyyət qəlbin nəcib hisslərilə daxilən qovuşmalıdır. Bu batini vəhdət gözəl əxlaqi keyfiyyətləri yetişdirən başlanğıcdır.

Bu cəhətdən şəxsiyyətin öz-özünü yetişdirmək qabiliyyəti mühümdür. Bununla bağlı kiçik bir tarixçəni anmaq yerinə düşər. İngilis kralı 1-ci Yakovun dayəsi ondan öz oğlunu centlmen etməsini xahiş edir. Kralsa deyir: "Oğlunuza yüksək vəzifə verərəm, ancaq centlmenliyi onun özü özündə yetişdirməlidir". Həqiqətən, mədəniyyət, mənəviyyat sahəsində mükəmməllik kənardan bəxş edilmir. Bu ülvi keyfiyyət ruhun gərgin zəhmətilə əldə edilir. Sağlam təfəkkürü, vicdan hissini davamlı təkmilləşdirmək adətilə gerçəkləşir.

Bu üsulu hərəkət xətti seçən ziyalı mənən zəngin təbiəti ilə həmişə fərqlənir. Həmin xüsusiyyətinə görə idrak əhlinin saf ehtiramını qazanır. Onun mənəvi fəaliyyət tərzi ibrətli olur, örnəyə çevrilir.

Haqqında danışdığımız professor Tofiq Rəsulov belə nümunələr sırasındadır. Fəlsəfəni həyati müdrikliklə birləşdirməsinə aid yuxarıda bəhs edildi. Həqiqi xalq ruhundan gələn üstün əxlaqi fəzilətləri öz şəxsi təcrübəsində gerçəkləşdirir, yaşadır. Onun bu xüsusiyyəti, şübhəsiz, milli başlanğıcı təcəssüm edir. Həmin baxımdan ibrətli örnəklərdən əxz etdiyi ənənəni canlandırır. Atası Əli müəllimdən (ruhu şad olsun) aldığı həyat dərsini uğurla davam etdirir. Bu yerdə bir xatirəmi xüsusi olaraq diqqətə yetirməliyəm.

Mən Tofiqin vasitəsilə Əli müəllimlə Moskvada tanış olmuşam. Moskvaya yolu düşəndə bizi bir yerə toplayıb həqiqətən ibrətamiz süfrə məclisi qurardı. O vaxt Gədəbəy Rayon İcraiyyə Komitəsinin sədri işləyirdi. Onun süfrə söhbətləri bir həyat dərsi kimi səslənirdi. Məşhur türk şairi Tofiq Fikrətin şeirlərindən əzbər söyləyirdi, məna baxımından izah edirdi. Düşündürücü bir şeirdə idrak əhlini kbirli iddialardan çəkindirən nöqtələri açıqladığı hələ yadımdadır. Beləcə, Əli müəllim - Əli Rəsulov mənim yaddaşımda müdrik xalq ziyalısı kimi qaldı.

Şeirdən söz düşmüşkən, bu sahəyə Tofiqin rəğbətini əks etdirən epizodu bildirmək maraqlıdır. Bir gün dedi: "Şair Hüseyn Hüseynzadə Moskvadadır, "Balçuq" mehmanxanasında yerləşib, gedək görüşək". Şairlə görüşdük, keyfi yerində idi, görünür, yaxşı qonorar almışdı, otaqda süfrə açdırdı. Bir neçə şeir oxudu; Tiflisə həsr etdiyi şeirin son misraları belə idi: 

"Sevirəm Tiflisi, sevirəm, ancaq

Öləndə Bakıdan götürün məni". 

Tofiq dərhal inamlı tərzdə dedi: "Şair, "öləndə Qazaxdan götürün məni" yazsanız yaxşıdır". O, bu təklifi bəyəndi, şeirin nəşrində nəzərə aldı. Sövqi-təbii deyilmiş düzəliş şairin taleyinə uyğun oldu: Xalq şairi Hüseyn Arif Ağstafada vəfat etdi, əsl xalq ehtiramilə dəfn edildi.

Professor Tofiq Rəsulov haqqında danışanda onun sadə həyat tərzini xüsusən dəyərləndirmək lazımdır. O, həyatda aza qane olan, halal yaşayan filosof idi. Tamahı ağıla tabe edən, aza qane olan, Sokratın fəlsəfəsində Allaha yaxın insan idi. Din, fəlsəfə halallıq anlamını  doğru yaşamağın başlıca yolu kimi anladır bəşər övladına. Vicdanın seçdiyi bu yol, bütün çətinliklərilə bərabər, ruhun müstəqilliyini, təmizliyini qoruyub saxlayır. Halal ömür yolu insana təmiz, şöhrətli ad qazandırır.

Professor Tofiq Rəsulov ixtiyar yaşında belə gənclərimizin mənəviyyatını inkişaf etdirməyə xidmət edirdi. O, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında İdarəetmə Akademiyasının fəlsəfə kafedrasının müdiri vəzifəsində işləyirdi. Çoxdan bəri səmərəli fəaliyyət göstərdiyi həmin təhsil ocağında yüksək ictimai nüfuz qazanmışdı. Əsl professor, müdrik ağsaqqal, nəcib ziyalı kimi sevilirdi. Ona bəslənən saf rəğbət - onun tükənməz zəngin sərvəti idi.

Bu söhbəti Aristotelin iki münasib fikri ilə tamamlayaq. Birinci fikir fəlsəfi müdriklik sahiblərinin xoşbəxt olduqlarını vurğulayır. Bunu hansı mənada dediyini əvvəlcə bir qədər aydınlaşdıraq. Qədim yunan fəlsəfəsi ağılı ilahi başlanğıc dərəcəsinə yüksəldir. Ona xidmət edən filosofları Aristotel zamanının çoxallahlıq inancı mövqeyindən, "allahların sevimliləri" sayır. Bu əsasda onların xoşbəxtliyi haqqında sözü dilə gətirirdi. "Nikomaxın etikası" əsərindən həmin yeri tam olaraq xatırladaq: "Kim ağıl fəaliyyətində özünü göstərirsə və ağıla ehtiram edirsə, görünür, daha yaxşı məxluqdur və allahlar onu daha çox sevirlər... Şübhəsiz, bütün bunlar ilk növbədə müdrikdə var. Deməli, o, hər kəsdən daha çox allahların sevimlisidir. Görünür, o, ən xoşbəxt insandır, belə ki, bu mənada müdrik üstün dərəcədə xoşbəxtdir".

İkinci fikirdə isə dürüst insanın təklikdə özünü təhlil etmək meyilindən söhbət gedir. Dürüst insan doğru hərəkətləri haqqında yaddaşında hifz etdiyi xoş xatirələrindən məmnun olur. Bu xatirələr - batini şahidlər onun doğru yaşamaq sınağından şərəflə çıxdığını əks etdirir. Buna həqiqi inam əsasında gələcəyə sağlam ümidlə baxır. Aristotelin bu ruhda müddəasını anılan əsərdən iqtibas edək: "...Dürüst insan öz-özü ilə vaxt keçirmək istəyir, çünki bundan məmnunluq duyur, etdiyi hərəkətlər haqqında onun xatirələri də, gələcəyə ümidləri də xoşdur, belə nəsnələr isə məmnun edir. Və onun fikri üçün nəzəri mövzular bol olur, gecikmiş peşimançılığa yaddır".

Nəticədə bir sualı cavablandıraq: professor Tofiq Rəsulov öz nümunəsilə gənclərimizə nə deyirdi? Bu sualın cavabında qədim fəlsəfi kəlamı xatırlatmaq uyarlıdır: "Gənclik vaxtı ixtiyarlıq üçün müdriklik ehtiyatı topla, ondan etibarlı var-dövlət yoxdur". 

Camal MUSTAFAYEV,
fəlsəfə elmləri doktoru, professor