|
Dünya Bankı və Təhsil Nazirliyinin birgə "Səmərəli
məktəb" layihəsi öz fəaliyyətini başa vurmaq üzrədir.
Layihənin icraçısı Müasir Təhsil və Tədrisə Yardım
Mərkəzi 2 il ərzində ölkənin müxtəlif bölgələrində
yerləşən 12 məktəblə birgə işi 6 əsas komponent üzrə
aparırdı. Fəaliyyət istiqamətlərimizin ən əsası məktəb
daxilində müəllimlərin fəaliyyəti və peşəkarlıq
səviyyəsinin yüksəldilməsi idi. Əsas diqqətin bu məqama
verilməsinin səbəbini aydınlaşdırmağa lüzum yoxdur.
Çünki müəllimin məktəbdə əsas sima olması şübhəsizdir.
Ölkə təhsil sisteminin inkişafı üçün növbəti 10 il
müddətinə müəyyən olunan hədəflər arasında müəllim
peşəkarlığının yüksəldilməsi məsələsinə xüsusi yer
verilməsi də müəllimin məktəbdə oynadığı müstəsna roldan
irəli gəlir.
Nədənsə şüurlarda belə bir stereotip dolaşır ki,
peşəkarlığın inkişafı ancaq ixtisasartırma kurslarında
baş verir. Əslində isə bu, davamlı və sonu olmayan bir
prosesdir. Peşəkarlığın artırılması birbaşa işin
səmərəsinin artırılması deməkdir. Aydındır ki,
peşəkarlıq nə qədər yüksək olsa, müəllim təlim
nəticələrinə bir o qədər asanlıqla və tez çatar.
Bəs bu gün müəllimin peşəkarlıq səviyyəsinə hansı
tələblər verilir? Azərbaycan reallığında "yaxşı müəllim"
deyəndə kimlər nəzərdə tutulur? Müəllimi stereotip
"yaxşı müəllim" müstəvisindən adekvat "peşəkar
müəllim" müstəvisinə qaldırmaq üçün bu gün hansı
addımlar atılmalıdır? Burada hansı daxili və xarici
inkişaf faktorları müəllimə dəstək verə bilər? Layihə
üzərində iş zamanı bizi düşündürən və cavab axtarmağa
sövq edən əsas suallar bunlar idi.
Pilot məktəblərimizdə müəllim fəaliyyəti ilə bağlı ilkin
monitorinq zamanı bir sıra məqamlara diqqət yetirdik.
Müəllim portfoliosunu öyrənmək üçün müəllimlərin
meyarlar üzrə qiymətləndirilməsi adlı sənədi məktəblərə
elektron formatda təqdim edib hər bir müəllim tərəfindən
formadakı sualların cavablandırılmasını xahiş etdik. 22
bənddən ibarət olan sənəddə müəllimin formal təhsil
səviyyəsi, pedaqoji stajı ilə bərabər onun müxtəlif
təlimlərdə, yerli və beynəlxalq peşəkar müsabiqələrdə
iştirakı, dərslik, məqalə müəllifliyi və s. haqda
suallar var idi. Məktəblərdən alınan əks-səda göstərdi
ki, müəllimlər peşəkarlığın qiymətləndirmə meyarları ilə
tanış olarkən inkişafa aparan yolları da daha aydın
görməyə başladılar. Müəllimlərin meyarlarla
qiymətləndirmə sənədinin bir qədər formal xarakter
daşıdığını və ideal olmadığını qəbul edirik. Amma hər
halda bu forma da müəyyən yol xəritəsi ola bilər.
Müəllim peşəkarlığını qiymətləndirmək üçün ikinci və
daha real vasitə dərsdinləmələri oldu. Hər məktəbdə bir
neçə müəllimin dərsini dinləyən metodistlərimiz belə bir
təkliflə çıxış etdilər ki, məktəblərin, ələlxüsus ümumi
orta təhsil səviyyəsində işləyən fənn müəllimləri üçün
fəal təlim üsulları mövzusunda silsilə təlimlər keçmək,
təlimlərdən sonrakı dövrdə məktəblərdə yenidən
dərsdinləmələri keçirmək və nəticələri məktəb
metodbirləşmələrində təhlil və müzakirə etmək vacibdir.
Xüsusi hazırlanmış dərsdinləmə vərəqləri də konstruktiv
müzakirəyə və təhlilə istiqamət vermək məqsədi daşıyır.
2012-ci ilin yanvarında layihəyə cəlb olunmuş
məktəblərin müəllimləri arasında elan olunan müsabiqə də
fəal və peşəkar müəllimləri aşkar edib qiymətləndirmək
məqsədi daşıyırdı. Müsabiqənin şərtlərinə görə
müəllimlər dərs nümunəsi və "Mənim qabaqcıl təcrübəm
məktəbimin inkişafına necə təsir edir" mövzusunda
pedaqoji esse təqdim etməli idilər. 2 nəfər qalib
Bosniya və Herseqovinanın paytaxtı Sarayevo şəhərində
2012-ci ilin mart ayında keçirilən beynəlxalq "Lider
müəllimlər" konfransında iştirak etmək hüququ
qazanacaqdı. Əvvəla onu deyək ki, müsabiqənın mükafatı
kifayət qədər cəlbedici olsa da, maraq göstərib,
müraciət edənlərin sayı gözlədiyimizdən qat-qat az oldu.
İkinci tərəfdən isə müsabiqəyə göndərilmiş dərslərin heç
biri fəal təlim fəlsəfəsinə uyğun deyildi. Nəticədə
müsabiqə qalibsiz qaldı. Bizim qarşımızda isə böyük bir
sual durdu: müəllimlərə fəal dərs fəlsəfəsini olduğu
kimi çatdırmaq və bu cür dərslərə üstünlük verməyə
təhrik etmək üçün hansı vasitələrə əl atmaq lazımdır?
Aydın oldu ki, 2-3 günlük yaxşı təşkil olunmuş seminar
işin ancaq başlanğıcıdır. Sonrakı mərhələdə qarşılıqlı
dərsdinləmələri, "açıq dərs"lər, ustad dərsləri öz işini
görməlidir. Pedaqoji mətbuatda dərc olunan elmi-nəzəri
və metodik məqalələr, nümunəvi dərs icmalları ilə
mütəmadi tanışlıq təlimlərdə alınmış bilik və
bacarıqların dərinləşməsinə və genişlənməsinə kömək
edir. Əfsus ki, Azərbaycan dilində fəaliyyət göstərən
İnternet səhifələrində maraqlı dərs icmalları yox
dərəcəsindədir. Orada yerləşdirilmiş dərslərin isə
konstruktiv müzakirəsi təşkil olunmur. Odur ki,
müəllimlərimizin peşəkar inkişafı üçün İnternet hələ də
qapalı resurs kimi qalmaqdadır.
Məktəbdə peşəkar inkişafa dəstək ola biləcək başqa bir
vasitə elmi-nəzəri, pedaqoji, metodik və s. məsələlərə
həsr olunmuş "dəyirmi masa"ların təşkilidir. Layihə
çərçivəsində hər bir məktəbdə "XXI əsrdə təhsilin
keyfiyyət konsepsiyası" mövzusunda "dəyirmi masa" təşkil
edildi. "Dəyirmi masa"da MTTYM-nin məsləhətçilərinin
təqdim etdikləri müzakirə sualları müəllim
auditoriyasında qızğın müzakirələrə səbəb oldu.
Reflektiv müəllim fəaliyyəti adlanan məfhumun
aydınlaşdırılması və onun özəllikləri haqda söhbət
müsbət əks-səda doğurdu. Müəllimlərin çıxışlarında
səslənən fikirlərin moderatorlarımız tərəfindən
ustalıqla elmi-pedaqoji yanaşmalar müstəvisinə keçirməsi
də öz rolunu oynadı. İştirakçılardan biri çıxışında belə
dedi: "Biz təklif edilən işlərin bir hissəsini əvvəllər
də görürdük, amma bu işi niyə gördüyümüzü aydın təsəvvür
etmədən, fəaliyyətin psixoloji mexanizmlərini anlamadan
edirdik. Bu səbəbdən də beynimizdə bir sistem yox idi,
fəaliyyətin də elmi ədəbiyyatdakı ətraflı təsvirindən
və adından xəbərdar deyildik. İndi nəzəri biliklərlə
silahlandıqdan sonra hər bir fəaliyyət növünün
özəlliklərini tam anlayaraq və konkret nəticəyə
istiqamətlənərək hərəkət edəcəyik. Fikirləşirəm ki, indi
şagirdlər daha yaxşı qavrayacaq, biz isə müəllim kimi
fəaliyyətin təşkilinə əvvəlki qədər həddən ziyadə enerji
sərf etməyəcəyik".
"Dəyirmi masa"ların təşkili məktəblər üçün bir nümunə
idi. Pedaqoji prosesə yeni yanaşmalar haqqında mütəmadi
təqdimatlar hazırlamaq, "dəyirmi masa"lar təşkil etmək
məktəb metodbirləşmələrinin işinin zəruri hissəsinə
çevrilməlidir. Bu işi həm məktəbin daxili imkanları
hesabına, həm də kənardan mütəxəssislər dəvət etməklə
həyata keçirmək olar. Əsas olan davamlılıq və müzakirəyə
çıxarılan problemlərin aktuallığıdır. Burada moderatorun
səriştəsi də vacib amildir.
Cəmiyyət hər zaman məktəb və müəllim qarşısında böyük
tələblər qoymuşdur. Bu gün də həmin tələblər kifayət
qədər yüksəkdir, amma məzmun etibarı ilə bir qədər
başqadır.
Bütün bunlara nəzərən deyə bilərik ki, müasir dünyada
müəllimin peşəkar inkişafı aşağıdakı istiqamətlərdə
gedir:
- nəzəri-elmi biliklərin (fənn üzrə) inkişafı;
- metodiki biliklərin müasir tələblərə
uyğunlaşdırılması;
- İKT-dən istifadə bacarıqlarının formalaşdırılması;
- pedaqoji və psixoloji yanaşma bilik və bacarıqları;
- sosial vərdişlərin inkişafı;
- iki və daha çox xarici dildə ünsiyyət bacarıqları;
- menecment bilik və bacarıqları;
- zəruri ümumi biliklər.
Araşdırmalar göstərir ki, yuxarıda sadaladığımız
istiqamətlərdən ancaq ikisinə son illər xüsusi diqqət
yetirilir: metodik biliklərin müasir tələblərə
uyğunlaşdırılması və təlimdə İKT-dən istifadə
bacarıqlarının formalaşdırılması. Ölkədə gedən təhsil
islahatı da məhz bu iki istiqaməti prioritet kimi qəbul
edir.
Məktəblərdə fəaliyyət göstərən fənn metodbirləşmələri
vaxtaşırı öz sahələri üzrə elmi-nəzəri biliklərin və
problemlərin müzakirəsini (müxtəlif formalarda) təşkil
etsələr, onların işi daha canlı və faydalı olar.
Məsələn, məktəblərə ölkədə fəaliyyət göstərən müxtəlif
elmi-tədqiqat institutlarının əməkdaşlarını, alimləri
dəvət etmək, onların ustad dərslərini təşkil etmək
maraqlı olardı. Daim inkişafda olan təbiət elmlərini
tədris edən müəllimlər üçün bu iş forması hava və su
kimi lazımdır.
Xüsusi pedaqoji və psixoloji bilik və bacarıqların hər
bir müəllimdə formalaşması və inkişafı məsələsinə qayğı
məktəbdə şagirdlər, valideynlər və əməkdaşlarla səmərəli
iş birliyi və sağlam mühit yaratmağa xidmət edər. Məktəb
psixoloqu bu sahədə müxtəlif mövzulu təlim və
seminarların moderatoru olmaqla bərabər təcrübəli
psixoloq, pedaqoq və konfliktoloqları da əməkdaşlığa
dəvət edə bilər. Bu cür təlim və seminarların mövzu
dairəsi kifayət qədər genişdir: "İnsan temperamentləri",
"İntrovert və ekstravert uşaqların təlim
xüsusiyyətləri", "Uşaqlarla ünsiyyət və əməkdaşlığın
xüsusiyyətləri", "Valideyn-müəllim münasibətləri",
"Q.Qardnerin çoxşaxəli intellekt nəzəriyyəsi və onun
təlimdə rolu", "Qızlar və oğlanlarla işin təşkili
xüsusiyyətləri", "Kollektivdə əməkdaşlıq", "Şəxsi
inkişaf", "Münaqişə və onun konstruktiv həlli yolları"
və s.
Məktəb şagirdlərdə sosial vərdişlərin inkişafı üçün
cavabdehdir. Bu işi keyfiyyətlə həyata keçirmək üçün
öyrənən icma kimi görmək istədiyimiz məktəb əvvəl
müəllimlərdə bu vərdişləri müasir tələblər səviyyəsində
qurmağa çalışmalıdır. Ən yaxşı halda əgər müəllimlər
yüksək dərəcədə inkişaf etmiş sosial vərdişlər nümayiş
etdirirsə belə, məktəbin başqa işçiləri öz
səriştəsizlikləri ilə ümumi mənzərəni korlayırlar.
Sosial vərdişlər dedikdə, cəmiyyətdə yaşamaq və uğur
qazanmaq üçün hər birimizə lazım olan səlis, qısa və
məntiqli danışıq, diqqətli dinləyici olmaq, qarşılıqlı
anlaşma mühiti yaratmaq və onu qoruyub saxlamaq,
əməkdaşlıq və s. vərdişləri nəzərdə tuturuq. Elmi
araşdırmalar göstərir ki, davamlı və sistemli yanaşma
ilə bu vərdişləri tərbiyə və inkişaf etdirmək o qədər də
çətin deyil.
Müəllim peşəsinə yiyələnən gənclər xarici dil öyrənməkdə
maraqlı olmalıdırlar. Onlar xarici dil bilməyin
peşəkarlığın inkişafına birbaşa təkan olduğunu qəbul
etməlidirlər. Düşünürük ki, məktəb daxili imkanları
hesabına fənn müəllimlərinin xarici dil biliklərini
inkişaf etdirə bilər. Bu isə çox lazımlı elmi və
metodiki ədəbiyyata birbaşa çıxış deməkdir.
Müəllim təlim prosesinin fasilitatoru olmaqla bərabər,
həm də menecerdir. 6-17 yaşlı çox fərqli və dinamik
insanlardan ibarət olan sinif kollektivini idarə etmək
və yönəltmək də xüsusi səriştə tələb edir. Müəllimlərin
iş başında bu bacarıqlara yiyələnəcəklərinə əmin olub,
onları müvafiq nəzəri-praktiki dəstəksiz qoymaq,
zənnimizcə, düzgün deyil. Vaxtaşırı müəllimlərdə menecer
bacarıq və vərdişləri inkişaf etdirən təlimlər təşkil
etmək səmərəli olar.
Qeyd etmək lazımdır ki, peşəkar inkişaf fərdi, qrup,
məktəbdaxili və məktəblərarası fəaliyyət formalarında
özünü büruzə verə bilər. "Səmərəli məktəb" layihəsi
olaraq biz məktəbdaxili və məktəblərarası fəaliyyət
formalarını dəstəkləyirik. Çünki fərdi peşəkar inkişaf
hərdən subyektiv səbəblərdən (nəzarətsizlik, lənglik, bu
günün işini sabaha qoymaq yanaşması və s. üzündən)
ləngiyə bilər. Digər tərəfdən, məktəbdə bir və ya bir
neçə nəfərin fərdi peşəkar inkişafı bütün məktəbin
səmərəliliyinin artmasına az təsir edir. Məktəbdaxili və
məktəblərarası peşəkar inkişaf isə daha sistemli və
nəzarət oluna bilən bir yanaşmadır və burada məktəb
icmasının hər bir üzvü faydalanır.
Sonda davamlı peşəkar inkişafda olan müəllimin hansı
dəyərlər və yanaşmalar sərgilədiyini sadalamaq istərdik:
- müəllimdə təfəkkür tərzi dəyişir və peşə ilə əlaqədar
müəyyən davranış modelləri formalaşır;
- müəllim öz təcrübəsinə tənqidi münasibət bəsləməyə,
işinə və şəxsi inkişafına məsuliyyətlə yanaşmağa
başlayır;
- müəllim təlimlə bağlı qeyri-standart vəziyyətlərdə
necə qərar qəbul etməyi öyrənir;
- özünü bir müəllim kimi kəşf edir və bununla bağlı
şəxsi və peşə keyfiyyətlərini inkişaf etdirir;
- "yaxşı müəllim" olmağa çalışır və özündə etik
normalara əsaslanan davranış tərzi formalaşdırır;
- şagirdlərə qarşı məsuliyyət hissini artırır;
- başqalarını peşəkarlığa həvəsləndirir və özündə
ictimai yönümdə peşəkarlıq nümayiş etdirir;
- bir müəllim-tədqiqatçı kimi formalaşır.
Müəllimlərin peşəkar inkişafına verdiyimiz önəm belə bir
inamdan irəli gəlir ki, peşəkar müəllimlərin işlədiyi
məktəb başqa parametrlər üzrə də səmərəli olmağa
"məhkumdur".
Vəfa YAQUBLU,
"Səmərəli məktəb" layihəsinin əlaqələndiricisi |
