|
XX əsrdə nəzəri fizika elminin inkişafında ən öncül
yerlərdən biri ingilis nəzəriyyəçisi Pol Adrien Moris
Diraka məxsusdur. Hər hansı elm klassiki haqqında
danışanda, ilk növbədə, onun adı ilə bağlı olan elmi
kəşflər, tədqiqat işlərinin sayı qeyd olunur. Bu
kriteriya əsas götürülsə, onda XX əsrdə fizikanın lideri
qismində Pol Dirak çıxış edir. Onun adı ilə bağlı olan -
Dirak tənliyi, Dirak matrisası. Dirak delta-funksiyası,
Dirak ikinci kvantlama metodu, Dirak monopolu,
Fermi-Dirak statistikası, Dirak "dənizi", Dirak
yaxınlaşması, Dirak antimateriyası kvant mexanikasına
dair dərsliklərə düşmüş terminlərin bir qismidir. O,
pozitronun varlığını əvvəlcədən xəbər verib, təkrar
kvantlama metodunu təklif edib, kvant elektrodinamikası
və qravitasiyanın kvant əsaslarını qoyub. 1933-cü ildə
Nobel mükafatına layiq görülüb. 1999-cu ildə Britaniya
Fizika Cəmiyyəti tərəfindən nəşr olunan "Fizika dünyası"
("Physics World") jurnalının alimləri arasında
keçirilmiş rəy sorğusu tarixdə ən məşhur 10 fizikin
adını müəyyənləşdirib: 1. Albert Eynşteyn; 2. İsaak
Nyuton; 3. Ceyms Klark; 4. Nils Bor; 5. Verner
Heyzenberq; 6. Qalileo Qaliley; 7. Riçard Feynman; 8.
Pol Dirak; 9. Ervin Şredinger; 10. Ernest Rezervord.
Pol Dirak bu siyahıda şərəfli yer tutub.
Uşaqlıq illəri
 Pol
Dirak 1902-ci il avqustun 8-də İngiltərənin Bristol
şəhərində anadan olub. Onun atası Çarlz Dirak gənclik
illərində İsveçrənin Mifoni əyalətindən İngiltərəyə
köçmüş emiqrant idi. O, ingiltərəli gəmi kapitanının
qızı Florens Xolten ilə ailə qurmuşdu. Ailə yalnız
1919-cu ildə Britaniya vətəndaşlığını almışdı. Emiqrant
ailəsi olduqca qapalı həyat tərzi sürürdü. İngilis
cəmiyyətində gəlmələrə ehtiyatlı münasibət hökm
sürürdü. Sükut, utancaqlıq, özünə qapalılıq, tənhalıqda
düşüncələrə dalmaq və tək-tənha uzunsürən gəzintilər
Polun bütün həyatı böyunca əsas xarakterik cəhətləri
olub. Ailədə 3 uşaq var idi. Qardaşı Recinald 2 yaş
ondan böyük, bacısı Beatris 4 yaş kiçik idi. Recinaldın
həyatı faciəli surətdə bitib. 1924-cü ildə o, intihar
edib. Atası haqqında Dirak yazırdı: "Mənim atam ailədə
belə bir qayda qoymuşdu ki, mən onunla yalnız fransız
dilində danışmalıyam. O düşünürdü ki, bu, mənim fransız
dilini öyrənməyim üçün yaxşı vasitədir. Lakin mən
müəyyən etdim ki, öz fikirlərimi fransız dilində ifadə
edə bilmirəm. Buna görə də susmağa üstünlük verdim.
Beləliklə də mən azdanışan oldum". Balaca Pol əvvəlcə
Bişop Roud ibtidai məktəbinə gedib, sonra 12 yaşı tamam
olanda Merçent Texniki Kollecində orta təhsil alıb. Hər
iki məktəb Bristolda yerləşirdi. Onun atası da bu
kollecdə fransız dili müəllimi işləyirdi. Şagirdləri
onu sevmirdilər, o, çox sərt və tələbkar idi. Ola bilsin
ki, şagirdləri onun pedaqoji priyomlarının
effektivliyini o qədər də başa düşmürdülər. Məktəb
illəri barədə Dirak sonralar yazırdı: "Bu, çox gözəl
məktəb idi. Burada elm və müasir dillər çox yaxşı tədris
olunurdu. Orada latın, yunan dili yox idi, mən buna şad
idim, çünki qədim mədəniyyət dəyərlərini başa
düşmürdüm... O qədər də uğurlu olmasa da, mən futbol
oynayırdım. Lakin məktəb illəri ərzində məndə elmə
güclü maraq yaranır və inkişaf edirdi. Mən Birinci Dünya
müharibəsi illərində, 1914-1918-ci illər ərzində burada
oxumuşam. Şagirdlərin çoxu orduya cəlb olunmuşdu.
Nəticədə yuxarı siniflər boşalmışdı. Boşluğu doldurmaq
üçün aşağı sinif şagirdlərini onların öhdəsindən gələ
biləcəyi dərəcədə yuxarı siniflərə keçirmişdilər. Bu,
mənə sərfəli idi. Mən aşağı sinifləri sürətlə keçərək
çox erkən yaşda riyaziyyat, fizika, kimyanı ən yüksək
səviyyədə mənimsəmişdim. Riyaziyyatı mən kitablardan
öyrənmişdim, bu kitablar mənə sinifdə öyrədiləndən də
çox məlumat verdi".
 Məktəbdə
Dirakın elmə olan marağını tez qiymətləndiriblər.
1918-ci ildə Dirak atasının təklifi ilə Bristol
Universitetinin elektrotexnika fakültəsinə daxil olub.
O, buranı 1921-ci ildə "əla" qiymətlərlə başa vurub. 40
il sonra Dirak yazırdı: "Mən özüm üçün müəyyən etmək
istəyirdim ki, mühəndislik şöbəsində oxumağım mənə necə
təsir edib. Mən universiteti başa vurduqdan sonra bu
ixtisas üzrə işləmədim, lakin bu təhsil ocağı mənim
ümumilikdə elmə olan yanaşmamı kökündən dəyişdi. Hər
şeydən əvvəl, məni dəqiq tənliklər maraqlandırırdı.
Mühəndislik hazırlığım isə mənə yaxınlarıma qarşı daha
təmkinli olmağıma kömək edirdi. Mən hesab edirəm ki,
mühəndislik fakültəsində oxumasaydım, sonrakı illərdə
məşğul olacağım fəaliyyət sahəsində ciddi uğur qazana
bilməzdim".
Alimləri heyrətləndirən gənc tələbə
Dirak kifayət qədər qeyri-adi tələbə olub. O,
mühazirələrdə yalnız əsas ideyaları anlamağa çalışırdı.
Qalan materialı o, müstəqil surətdə kitablardan və
orijinal məqalələrdən öyrənirdi. Bu cür öyrənmə
gedişində Dirak bəzən artıq bir çox yaşlı alimlərə tanış
olan və geniş müzakirə olunan problemlərin daha
mükəmməl və yeni həll variantlarını tapırdı. Onun ilk
elmi məqalələri də belə yaranıb.
 Pol
Dirak Bristol Universitetinin mühəndislik fakültəsində
oxuduğu illərdə çox önəmli hadisələr baş verdi. Nisbilik
nəzəriyyəsi bütün dünyanı sarsıtmışdı. İnsanların
şüuruna dərindən təsir etmiş bu hadisənin səbəblərini
görmək çətin deyildi. "Biz dəhşətli müharibə illərini
yaşamışdıq... Hamı bir şeyi - müharibəni unutmaq
istəyirdi. Və elə bu məqamda nisbilik nəzəriyyəsi
meydana çıxdı. Bu, müharibədən qaçış idi. Mən hələ
tələbə idim. Məkan və zaman arasındakı münasibət məni
çox maraqlandırırdı. Bu barədə çox düşünürdüm. Mənim
üçün tam aydın idi ki, zaman digər ölçülərə çox
oxşardır. Və mənim ağlıma belə bir fikir gəldi ki, zaman
və məkan arasında hansısa əlaqə ola bilər. Və biz ona
ümumi dördölçülü nöqteyi-nəzərdən, lakin vahid həndəsə
gözü ilə baxmalıyıq. Lakin o vaxt məlum olan yeganə
həndəsə Evklid həndəsəsi idi", - bu, tələbə gəncin elm
və təbiət qanunları barədə ilk düşüncələri idi. 1921-ci
ildə Dirakın mühəndis ixtisası üzrə iş tapmaq cəhdləri
nəticəsiz qaldı. Lakin xoşbəxtlik nəticəsində ona
Bristol Universitetində 2 il ərzində riyaziyyatı pulsuz
tədris etmək təklif olundu. Bu illər Dirakın elmi
karyerası üçün başlanğıc hesab oluna bilər. 1923-cü ildə
Dirak Elmi və Sənaye Tədqiqatlar Departamentinin
təqaüdünü alaraq Kembric Universitetinə işə qəbul
olunur. 10 il sonra o, Cozef Larmoru əvəz edəcək və 29
yaşında Kembricdə bir vaxtlar İsaak Nyutonun rəhbərlik
etdiyi riyaziyyat kafedrasına başçılıq edəcək.
 1923-cü
ildə Dirak öz arzusunu reallaşdırdı, o, Kembric
Universitetinin aspirantı olub. Elmi rəhbər seçimində
xoşbəxt təsadüf üzünə güldü. Dirak nisbilik nəzəriyyəsi
problemi ilə məşğul olmaq və professor Kanninqxemin
yanında işləmək niyyətində idi. Lakin o, ikinci bir
assistent götürmək istəmədiyini bildirmişdi. Nəticədə,
Polun elmi rəhbəri Ralf Qovard Fauler təyin olundu. O,
Dirakı Ernest Rezervord, Nils Bor, Arnold Zommerfeldin
atomun quruluşuna həsr olunmuş işləri ilə tanış etdi. O
zaman Kembric atom nəzəriyyəsinin inkişafında dünya
mərkəzi rolunu oynayırdı. Burada Cozef Tompson, Ernest
Rezervord, Pyotr Kapitsa, P.Blekket, C.Çedvik, H.Heyqer,
E.Marsden, C.Kokroft, M.Olifant kimi adları nəzəri
fizika elminə qızıl hərflərlə yazılmış alimlər
çalışırdı.
İlk vaxtlarda atomlar Dirak üçün tamamilə hipotetik
obyektlər idi, Plank və Eynşteynin kvant ideyaları
barədə isə onun az da olsa məlumatı yox idi. Artıq 2 il
sonra Britaniya Kral Cəmiyyətinin nüfuzlu elmi
məcmuəsində Dirakın 12 səhifəlik "Kvant mexanikasının
əsas tənlikləri" məqaləsi, daha üç il sonra "Elektronun
kvant nəzəriyyəsi" məqaləsi dərc olunub. Onun bu
məqalələri fizikada əsl inqilab idi. Dirak 31 yaşında
kvant elminin hamı tərəfindən qəbul olunan liderinə
çevrildi. Kvant mexanikasının banilərindən biri oldu,
kvant elektrodinamikasının və kvant elektronikasının
əsasını qoyaraq antimateriyanın mövcudluğunu xəbər
verdi. Tezliklə London Kral Cəmiyyətinin üzvü seçildi.
Ralf Qovard Fauler aspirantı Dirak qarşısında belə bir
məsələ qoydu: "Bor orbitləri ideyasını daha mürəkkəb
sistemlərə necə tətbiq etməli?". Borun nəzəriyyəsilə
tanış olan Dirak onun qeyri-ardıcıllığından heyrətə
gəlib. O hesab edirdi ki, müəyyən şərtlər daxilində
Nyutonun dinamika qanunları elektronların atomdakı
hərəkətinin təsvirini verə bilərdi.
"Dirak Nobel mükafatından imtina etməyə hazır idi..."
Pol Dirakın "Kvant mexanikasının əsas tənlikləri"
məqaləsi onun üçün elitar "Kvant mexanikasının
yaradıcıları" adlandırılan klubun üzvü olmasında
buraxılış vərəqi oldu. Klubun üzvləri çox gənc idilər -
Volfqanq Paulinin 25, Verner Heyzenberqin 24, Pol Dirak
və Paskual İordanın 23 yaşı vardı. Dirak faktiki olaraq
köhnə klassik mexanika və yeni kvant mexanikası arasında
körpü qurdu. Onun üçün yeni elmi nəticələrin əldə
olunması özünəməxsus məşğuliyyətə çevrildi. 1926-cı ilin
mayında Dirak Kembricdə "Kvant mexanikası" mövzusunda
doktorluq dissertasiyası müdafiə edib. Elə həmin vaxt
avstriyalı nəzəri-fizik Ervin Şredingerin dalğa
nəzəriyyəsi işıq üzü gördü. Əvvəlcə Dirak dalğa
mexanikasını qəbul etmədi, çünki artıq Heyzenberqin
kvant mexanikası mövcud idi. Digər tərəfdən, Şredinger
Diraka məlum olmayan dalğa funksiyası aparatından
istifadə etmişdi. Bundan başqa, Şredinger bir müddət
ümid edirdi ki, fizikanı klassik vəziyyətə qaytarmaqla
onun ideyasını ləğv edəcəklər. Lakin yeni aparatı
mənimsəməklə dalğa funksiyasının simmetriya xassələri
barədə düşünən Dirak italiyalı fizik Enriko Fermidən
xəbərsiz kvant ədədlərinin statistik nəzəriyyəsini
(Fermi-Dirak statistikası) hazırladı. Tezliklə Dirak
bütün fiziklər üçün gözlənilməz olaraq müəyyən etdi ki,
V.Heyzenberq və E.Şredingerin təsvirləri ideyaca
bir-birinə əks olsa da eyni bir kvant qanunlarının
müxtəlif təqdimatlarıdır. Tezliklə Dirak kvantlama
prosesini E.Şredingerin dalğa tənliyinə tətbiq etdi.
Dirakın adı ilə bağlı olan təkrar kvantlama nəzəriyyəsi
belə yarandı. Fizika elminin yaşlı nəsli tələbə
auditoriyasını yenicə tərk etmiş gənc tədqiqatçının
dərin zəkasının, geniş erudisiyasının məhsulu olan bu
işləri heyranlıqla qarşıladı.
1927-ci ildə Dirak kvant mexanikasının relyavistik
ümumiləşdirməsi məsələsinin həllinə başlayıb. Bu məsələ
elm üçün xüsusilə aktual əhəmiyyət daşıyırdı. Çünki
elektronların atomdakı sürəti işıq sürəti ilə müqayisə
olunurdu. Nisbilik nəzəriyyəsi və kvant mexanikasının
sintezi Dirakın başlıca elmi nailiyyəti idi.
1933-cü ildə Pol Dirak "atom nəzəriyyəsinin inkişafında
səmərəli istiqamətlərin kəşfinə və onların tətbiqinə
görə" Nobel mükafatına layiq görülüb. Əvvəlcə Dirak
mükafatdan imtina etməyə hazır idi, çünki diqqəti özünə
cəlb etməyi sevmirdi, lakin Ernest Rezervord onu başa
sala bilmişdi ki, əgər mükafatdan imtina edərsə, bununla
daha çox diqqəti özünə cəlb etmiş olacaq. Yalnız bundan
sonra o, mükafatı qəbul etməyə razılıq verib. O,
Stokholma Nobel mühazirəsinə qulaq asmaq üçün anasını da
dəvət etmişdi. Dirak üçün nə qədər acı olsa da, Nobel
mükafatı ona daha çox məşhurluq qazandırdı.
Riyazi tənliklərlə oynayan alim
Pol Dirakın tədqiqatlarından doğan nəticələr hamı üçün
maraqlı idi. Elmi ictimaiyyətin maraq dairəsində olan
Dirakın riyazi tənliklərlə oynaması diqqətçəkici idi.
Nobel mükafatı laureatı Abraham Paysa görə, onun
davranışını belə ifadə etmək olardı: "...Əvvəlcə
riyaziyyat xatirinə gözəl riyaziyyatla oyna. Sonra, bax
gör, bu, yeni fizikaya aparır, ya yox...". Pol Dirak özü
də riyazi nəticələrin gözəlliyinə dair belə yazırdı:
"Mənim xarakterik cəhətim, düşünürəm ki, ondadır ki,
mənim riyazi nöqteyi-nəzərdən gözəl tənliklərlə
oynamaqdan xoşum gəlir". Onun sözlərinə görə, apardığı
elmi tədqiqatlarda başlıca məqam gözəl riyaziyyat
axtarışıdır. Sonradan ola bilər ki, bu elmi iş hansısa
sahədə tətbiq oluna bilər. O olduqca təvazökar idi.
Bildirirdi ki, "mənim şəxsi xidmətlərimin bu cür böyük
əhəmiyyəti yoxdur". Dirak hansı riyaziyyatı gözəl hesab
edirdi? "Tədqiqatçı öz cəhdlərində təbiətin fundamental
qanunlarını riyazi formada ifadə etməlidir, o, başlıca
olaraq riyazi gözəlliyə can atmalıdır. O, sadəliyə
gözəlliyə tabe olan keyfiyyət kimi baxmalıdır.
Gözəllik və sadəliyin toqquşduğu məqamlarda üstünlük
gözəlliyə verilməlidir".
Dirak çox qapalı insan idi, o, heç vaxt digər insanlar
və ötən hadisələr barədə xatirələrini heç kimlə
bölüşməzdi. Nadir hallarda öz fikrini bildirərdi. Bir
neçə dəfə o, hər halda öz emosiyalarını işdə ifadə edib.
Alimə sual veriləndə ki, onun adını daşıyan tənliyi
(Dirak tənliyi) kəşf edərkən hansı hissləri keçirib, o,
belə deyib: "İlk növbədə güclü narahatçılığım onunla
bağlıdır ki, bu iş düzgün qəbul olunacaq, ya yox... Bu,
üstün hissdir. Bu, daha çox əsəb gərginliyidir...".
Onun sözlərinə görə, ümidlə yanaşı çox vaxt qorxu da
baş verir.
Bütün həyatı boyu Dirak, dəqiq və qeyri-şairanə, eleqant
nitq stilini qoruyub saxlayıb, fikirlərini ifadə etmək
üçün çox az sözlərdən istifadə edib. Bir dəfə rus alimi,
Nobel mükafatı laureatı Pyotr Kapitsa ona oxumaq üçün
M.Dostoyevskinin "Cinayət və cəza" kitabını verir. O,
kitabı belə şərh edib: "Kitab yaxşıdır, lakin müəllif
bir yerdə səhv buraxıb, o, Günəşin eyni bir gündə iki
dəfə çıxdığını yazır". Bir dəfə amerikalı fizik Robert
Oppenqeymer (Nobel mükafatı laureatı) oxumaq üçün Diraka
bir neçə kitab verir. Lakin Dirak nəzakətlə kitablardan
imtina edərək bildirir ki, kitab oxumaq ona düşünməyə
mane olur.
Dirak həmkarları və tələbələri arasında xüsusi
punktuallığı və sakit xarakteri ilə məşhur idi. Onun
həmkarları Kembricdə zarafatla dəqiqlik vahidi olaraq
dirac vahidini müəyyən etmişdilər. Bir dəfə Nils Bor
yazdığı elmi məqaləni hansı cümlə ilə bitirməkdə
çətinlik çəkdiyindən şikayətlənib. Dirak ona belə cavab
verib: "Müəllimlərim mənə məktəbdə cümləni onun sonunu
bilmədən yazmamağı öyrədiblər". O, Robert Oppenqeymerin
poeziyaya olan marağını tənqid edirdi: "Elmin məqsədi
çətin şeyləri daha sadə vasitələrlə asan başa düşülən
etməkdir. Poeziyanın məqsədi sadə şeyləri anlaşılmaz
vasitələrlə çatdırmaqdır. Bunlar bir araya sığmazdır".
Şəxsi həyatı barədə danışmağı sevməzdi
Nobel mükafatı laureatı Abraham Pays "Elm dahiləri"
kitabında yazırdı: "Dirak barəsində çox dəqiq deyilib
ki, onun həyatı əsasən elm olub, elm isə fizikadır.
Dirak asketik həyat tərzi keçirib. Komfort və dəbdəbəli
həyata soyuq münasibəti ilə o, İndira Qandi ilə müqayisə
olunurdu. O, heç vaxt içkiyə maraq göstərməyib, siqaret
çəkməyib. Geniş reklam olunmaqdan və şan-şöhrətdən
qaçıb. Baxmayaraq ki, hər yerdə ona iltifat göstərir və
hədiyyələrə qərq edirdilər. O, ateist idi. Lakin onun
xanımı Marqaret qeyd edirdi ki, "Dirak heç də ateist
olmayıb. Biz kilsədə dəfələrlə diz çökərək dualar
etmişik".
O şəxsi həyatı barədə danışmağı sevməzdi . Bir dəfə
ondan Florida Universitetində mühazirə oxumağı xahiş
edirlər. O, isə "Yox. Mənim deyiləsi sözüm yoxdur. Mənim
həyatım uğursuz olub..." deyərək şəxsi həyatı ilə bağlı
söhbətdən qaçıb. Şəxsi həyatı əvəzinə o, sonsuzluğa
qədər kvant termodinamikası barədə danışmaqdan
yorulmazdı. Dahi insanlar üçün bu cür tipik münasibət
adidir. Onların öz fikrincə, uğursuzluqlar uğurları
artırır. "Bütün fiziklər arasında ən təmiz ürəkli
Dirakdır. O, hardasa, bir qədər mənə Eynşteyni
xatırladır: əsrin ən böyük fiziklərindən biri öz məktəbi
olmadan öz yolunu seçməkdə hər zaman müstəqildir. O
hesab edir ki, fiziki nəzəriyyəyə gözəllik və sadəlik
lazımdır. Və son illərdə o, fizikanın inkişafı üçün daha
çox riyaziyyata bağlıdır. Ölüm ayağına qədər sırf
tədqiqatçılıq fəaliyyətini davam etdirib. Digər
mənalarda mən onu xatırlada biləcək kimsəni tanımıram",
- deyə Nils Bor Pol Dirak barədə yazırdı.
Elmi dairələrdə Dirak həddən artıq susqun və o qədər də
ünsiyyətcil olmayan şəxs kimi tanınırdı. Dostları və
tanışları onun söhbət zamanı üzə çıxan məsələlərə
gözlənilməz və bəzən qəribə müdaxilələrindən heyrətə
gəlirdilər. Lakin sonradan onun bəhs olunan məsələyə
dair iradları təbii qarşılanar və məntiqi
əsaslandırılmış hesab olunardı. Çoxları son sözü ondan
eşitmək itəyirdi. Məşhur fizik Abraham Pays "Elm
dahiləri" kitabında yazır: "Bir dəfə Borun evində musiqi
gecəsi idi. Musiqini sevməyn gənc Landau (bakılı Nobel
mükafatı laureatı Lev Landau) darıxır, əl-qol atmaqla
ətrafdakılara mane olurdu. "Bir halda ki, siz musiqini
sevmirsiniz, niyə bağa gəzməyə getməyəsiniz?", - deyə
Dirak ona müraciət etdi. "Bəli, mən musiqini məndən daha
çox görmək istəməyən xanım Kazimirə bağa getməyə təklif
etdim, lakin o, istəmədi", - deyə Landau cavab verdi.
Dirak bir az fikrə dalaraq mükaliməyə son qoydu: "Ola
bilsin ki, bağda sizinlə gəzmək onun üçün musiqiyə qulaq
asmaqdan daha xoşagəlməzdir".
Albert Eynşteyn onun qeyri-adiliyini etiraf etmişdi
Ümumiyyətlə, Dirakın elmi karyerası çox sürətli və
parlaq olub. 24 yaşında doktorluq dissertasiyası
müdafiə edib, 4 il sonra İngiltərə Kral Cəmiyyətinin
(Akademiyasının) üzvü seçilib. 30 yaşında professor olub
və 36 il Kembricdəki məşhur Lukask kafedrasına rəhbərlik
edib. 31 yaşında Nobel mükafatına layiq görülüb.
Pol Dirak kvant mexanikası və kvant elektrodinamikası
sahəsində ilk alimlərdən biri olub. 1930-cu ildə o,
elektronun ekvivalent antihissəciyə, pozitrona malik
olmasını xəbər verib. O vaxt bu ideya bəzi fiziklər
tərəfindən skeptik və istehza ilə qarşılanıb. İki il
sonra isə pozitronun mövcudluğu təcrübi yolla təsdiq
olunub. O, Nobel mükafatına layiq görülmüş ən gənc
nəzəri fizikdir. Dirak ən yüksək dərəcədə təkrarsız
insan idi. Hətta məşhur Eynşteyn onun qeyri-adiliyini
etiraf etmişdi. "Mənim Dirakla bağlı çətinliyim var".
"Bu dahilik və zəka arasında başgicəlləndirici dərəcədə
balanslaşdırmadır". Uzunsürən susqunluğu və ətrafda baş
verən hadisələrə qeyri-emosional münasibətinə görə
tanınan Dirak başqa insanların bəyanatlarını daha
sərrast şərh edə bilirdi. Universitet auditoriyası
keçmiş istənilən fizik Dirak tənliyi, Dirak
delta-funksiyası, Enriko-Dirak statistikası, Dirak
monopoliyası barədə bilir, lakin o, təkcə alim kimi yox,
şəxsiyyət kimi böyük və maraqlıdır. Eynşteyn onun
barəsində çox gözəl demişdir: "Bu gözəl insanın mənəvi
keyfiyyətləri intellektual nailiyyətlərdən daha çox
gələcək nəsillər üçün daha böyük əhəmiyyətə malikdir.
Sonuncu keyfiyyət isə özü mənəviyyatın böyüklüyündən,
onun adətən gizli qalan ölçüsündən asılıdır". "Onun
böyük kəşfləri sanki bir-birinin ardınca göydən yerə
düşən, çox zərifcəsinə işlənmiş mərmər heykəllərdir.
Elə görünürdü ki, o, təbiət qanunlarını təmiz
düşüncələrdən yarada bilər",- deyə məşhur ingilis
fiziki, kvant termodinamikasının banilərindən biri
Friman Dayson Dirak barədə yazırdı. Dostu Verner
Heyzenberq deyirdi ki, Dirak öz elmi tədqiqatlarında
çox çətin dağ zirvəsini fəth etməyə hazırlaşan
alpinistlərə oxşayır.
Tələbələrindən dəqiqlik tələb edən müəllim
Dirakın kvant mexanikasına dair kitabları onun
tələbələrinə oxuduğu mühazirə materiallarından təşkil
olunub. Bütövlükdə Dirakın 200-ə yaxın elmi işi işıq üzü
görüb. O, təklikdə işləməyə üstünlük verirdi və heç bir
məktəb yaratmamışdı. Dirak haqqında yazırdılar ki, o,
hətta insan yaşamayan adada belə, işləmək qabiliyyətinə
malik olan tək-tək alimlərdən biridir. Tədqiqatçılar
axtarıb tapmaq onun xarakterinə yad olsa da, o, hər
halda çoxsaylı namizədlik dissertasiyalarının rəhbəri
olmuşdu. Elmi məqalə yazanda və ya mühazirə oxuyanda
Dirak özünün diqqətlə seçdiyi ifadələri dəyişməyə lüzum
görməzdi. Əgər auditoriyadan kimsə ona qaranlıq qalan
hər hansı bəndin yenidən izah olunmasını xahiş edərdisə,
alim yenə də əvvəl söylədiyi fikirləri sözbəsöz təkrar
edərdi. Onun mühazirələrinin stili yüksək dərəcədə
heyranedici idi. Alim fikirlərini çox dəqiq ifadə
edirdi, tələbələrindən də dəqiqliyi tələb edirdi.
Tələbələrindən biri Dirakın aydın, qüsursuz
mühazirələrini Baxın musiqi əsərləri ilə müqayisə
etmişdi. "Əgər siz düzgün yol seçmisinizsə, kəşf sizin
tərəfdən hər hansı səy olmadan özü sizi tapacaq", - deyə
Dirak tələbələrinə deyərdi.
Dirakın sadə görünən kəşfləri bir neçə il alimlərə
rahatlıq vermədi, bu kəşflər yeni axtarışlara stimul
verdi. 1925-1933-cü illər ərzində özünü XX əsrin ən
aparıcı fiziklərindən biri kimi göstərən Dirak elmin
simasını dəyişmiş, nəzəri fizikanın sərhədlərini
genişləndirmişdir. 1970-ci ildə o, ABŞ-ın Florida
ştatındakı Tallaxassi Universitetinə professor
vəzifəsinə dəvət olunmuşdu və ömrünün sonlarına kimi
burada çalışmışdır. Onu Amerikanın Nyu-York, Mayami və
digər nüfuzlu universitetləri də işə dəvət edirdi. Lakin
o, bütün təkliflərdən imtina etmişdi. Səbəbi isə onda
idi ki, alim universitetə piyada getməyi xoşlayırdı.
İkinci Dünya müharibəsi illərində Dirak uranın qaz
sentrifuqası ilə zənginləşdirilməsi sahəsində çox mühüm
nəzəri və eksperimental tədqiqatlar aparıb. 1972-1982
-ci illər onun həyatında məhsuldar dövr olub. Son 12
ildə alim 60 elmi iş dərc etdirmişdir. Fiziki qanunların
gözəlliyi alim üçün bir norma idi. 1925-ci ildə Moskva
Dövlət Universitetinin tələbələri qarşısında çıxış
edərkən onlara tabaşirlə yazı lövhəsində belə bir
nəsihət yazmışdı: "Fiziki qanunlar riyazi olaraq gözəl
olmalıdır".
Şəxsi həyatı
Pol Dirakın yaradıcı həyatı onun çoxsaylı elmi
kəşflərində əksini tapıb. Dirak öz iş rejimini belə
təsvir edirdi: "Həftə ərzində problemlər üzərində
intensiv düşüncələr. Bazar günü isə istirahət, şəhər
ətrafında tənha gəzintilər". Təbiət gözəllikləri Dirakı
məftun edirdi, o, xüsusən da dağları çox sevirdi.
Həyatda o, həmişə təvazökar olub, ola bilsin ki, məhz
buna görə onun haqqında az şeylər məlumdur. 1937-ci ildə
o, amerikalı nəzəri-fizik Cucin Pol Viqerin bacısı
Marqaret ilə evlənib. Onların iki qızı doğulub. Dirakın
görkəmli sovet fiziki, Nobel mükafatı laureatı Pyotr
Kapitsa ilə dostluğu 60 il davam edib. Onlar ötən əsrin
20-ci illərində Kembricdə tanış olmuşdular. Sovet rejimi
Kapitsaya Rusiyanı tərk edərək Londona qayıtmağı qadağan
edəndə Dirak dəfələrlə dostuna baş çəkmək üçün SSRİ-yə
gəlib. Həyatda olduqca qapalı, fikrini yığcam söyləyən,
utancaq xarakteri ilə seçilən Dirak Kapitsanın tam əksi
idi, lakin ona ruhən bağlı, ona qarşı çox diqqətcil idi.
Dirakı daha bir dostu, İqor Tamm (sovet fiziki, Nobel
mükafatı laureatı) ilə elmdən əlavə alpinist yürüşləri
bağlayırdı. Onlar 1936-cı ildə birlikdə Qafqazın və
Avropanın ən hündür zirvəsi olan Elbrusu fəth
etmişdilər.
Pol Dirak 1984-cü il oktyabrın 20-də 82 yaşında vəfat
edib. O, Tallaxassidə Rouzlond qəbiristanlığında dəfn
olunub. Bu, onun ailəsinin xahişi idi. O bu dünyanı tərk
etdiyi yerdə torpağa tapşırılmalı idi.
Hazırladı: Oruc MUSTAFAYEV |
