2008-2009-cu dərs ilində mərkəzləşdirilmiş qaydada keçirilən buraxılış imtahanlarında istifadə olunan qiymətləndirmə vasitələri  tərtib edilərkən mövcud proqram və istifadə olunan dərsliklərdən kənara çıxma hallarına yol verilməmişdir.

Fənlər üzrə test tapşırıqları çətinlik baxımından üç səviyyədə ( asan, orta və mürəkkəb) və müxtəlif relevantlıq kateqoriyalarında  hazırlanıb və  şagirdlərin orta təhsil pilləsinin sonunda məktəbdə fənn üzrə qazandıqları bilik və bacarıqlarının  aşkara çıxarılmasına imkan  verir.

Qəzetin bu sayında buraxılış imtahanlarında  Azərbaycan dili və ədəbiyyat  fənnindən istifadə edilmiş test nümunələrini təqdim edirik:

1. Uzun tələffüz oluna bilir, qalındır, qapalıdır. Bu xüsusiyyətləri olan sait hansıdır?

A) [ü]      B) [a]      C) [1]      D) [ö]      E) [u]

Relevantlıq kateqoriyasına görə məntiqi-izahedici, çətinliyə görə orta səviyyəli tapşırıqdır. Adətən, belə tapşırıqlar şagirdi niyə?, nə üçün? suallarının tələbinə əsasən düşünməyə istiqamətləndirir.  Distraktorlarda  (cavab variantlarında) göstərilən xüsusiyyətlərin hər üçünün aid olduğu sait  [u] -dur;

[ü] həm uzun tələffüz oluna bilmir, həm də incədir; [a] açıqdır, [ö] də açıqdır, [1] qapalıdır, qalındır, ancaq uzun tələffüz oluna bilmir. Doğru E cavabına nisbətən yaxın  C cavabı sayılır. Göründüyü kimi, test tapşırığının tərtibi şagirdi çaşdırmağa yox, onun biliyinin summativ qiymətləndirilməsinə  xidmət edir. Şagirdlərin  74,61%-i düzgün olaraq  E cavabını seçmişlər.

2. Hansı sözü həm kök, həm də şəkilçili söz hesab etmək olar?

A) vidalaş

B) danışmır         

C) qəsdən

D) yanaq  

E) evlərdən

ümumiləşdirici kateqoriyadan olan test tapşırıqlarındandır.  Şagirdin dil faktlarını araşdırmaq, bunun əsasında müəyyən nəticə çıxarmaq bacarığını yoxlamaq  məqsədini daşıyır. Bütün distraktorlarda təklif olunan sözlərin tərkibində şəkilçi vardır. Dolayısı ilə şagirddən həm də bu sözləri tərkibinə görə təhlil etmək tələb edilir.  A, B, C, E distraktorlarındakı sözləri şəkilçisiz hesab etmək mümkün deyil.  Lakin  D distraktorundakı yanaq sözünü  üç cür təqdim  etmək olar:

yanaq - arzu şəklində,  I şəxsin cəmində olan feldir;

yanaq - əmr şəklində , I şəxsin cəmində olan feldir;

yanaq - sadə quruluşlu, ancaq kökdən ibarət olan isimdir.

çətinlik səviyyəsinə görə mürəkkəbdir.   Şagirdlərin   61,55 %-i  doğru cavab olaraq  D-ni qeyd etmişlər.

3. Quruluşca mütləq düzəltmə olmalıdır:

A) saylar              

B) yiyəlik halda olan isim  

C) indiki zaman felləri  

D) sadə sifətlər  

E) kökü zərf olan fellər

Məntiqi - izahedici kateqoriyaya aid test tapşırıqlarındandır. Səviyyəsinə görə sadə sual olsa da, təfəkkürə və dəqiq biliyə əsaslanır.  Şagird sayların, yiyəlik halda olan isimlərin, eləcə də indiki zaman fellərinin quruluşca mütləq düzəltmə olması haqqında heç bir məlumata malik deyil. D cavabında sadə sifətlərin mütləq düzəltmə olması fikri şagirdə doğru cavabı müəyyənləşdirmək üçün müəyyən istiqamət verir. Sifətlər sadədirsə, necə düzəltmə ola bilər. E cavabı məntiqli və ağılabatandır. Kökü zərf olan fellərin tərkibində mütləq leksik şəkilçi olmalıdır. Test tapşırıqlarının bu cür tərtibdə təqdimi şagirdləri çaşdırmır, əksinə, onların sərbəst, dəqiq fikirləşməyinə, bilik və bacarıqlarını tələb olunan nəticənin alınmasına yönəldir.

4. Aşağıdakı fellərdən biri söz birləşməsi əmələ gətirə bilir:

A) döyüşçüdür      

B) oxuyaq     

C) getsə 

D) susarkən           

E) dayan

Şagirdin fel bəhsinə dair biliyinə əsaslanan ümumiləşdirici tapşırıqdır.  Sual şagirddən sözün qrammatik mənasına bələd olmağı tələb edir.Təsriflənən və təsriflənməyən felləri bilmədən, söz birləşməsinin növlərinə, morfologiya və sintaksis bölməsinə dair biliklərə malik olmadan sualın cavabını müəyyənləşdirmək çətindir. Tətbiq bacarıqlarına malik olan şagird A cavabındakı sözün fel olmadığını dərhal görür. B, C və E variantlarındakı sözlərin isə təsrifləndiyini, şəxsə və kəmiyyətə görə dəyişdiyini dərk edib D cavabını seçir. çünki "susarkən" feli bağlaması feli birləşmə yaradır. 31,75 % şagirdin bu suala səhv cavab verməsi qənaətbəxş deyil.

5. Azərbaycan Respublikasının dövlət orqanlarında şifahi və yazılı əlaqə işləri hansı dildə aparılır?

A) rus dilində

B) Azərbaycan dilində

C) ingilis dilində

D) bütün dillərdə

E) alman dilində

Faktoloji xüsusiyyətə malik olan bu sual şagirddən  biliklə yanaşı,  müasir dünyagörüşü tələb edir. Bu sualı  doğru cavablandırmaq üçün şagird Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasından, qanunlarından da xəbərdar olmalıdır. Milli dilimizin dövlət orqanlarında şifahi və yazılı tətbiqini şəxsiyyətyönümlü təhsilin tələblərinə cavab verən şagirdin bilməsi zəruridir.  Bu suala düzgün cavab verənlərin faizi 86,16-dır. 

6. İ.Şıxlı "Dəli Kür" əsərindəki hansı surətin timsalında maarifçiliyin inkişafını ümumiləşdirmişdir?

A) Şamxalın

B) Əşrəf bəyin

C) Cahandar ağanın

D) Şahnigarın

E) çernyayevskinin

Şagirdin diqqətini, hafizəsini yoxlamağa, təhlil etmə və nəticə çıxarma qabiliyyətini aşkarlamağa əsaslanmaqla bədii mətnin məzmunu üzrə biliklərin yoxlanılmasını tələb edən tapşırıqdır. Düzgün cavabların sayı qənaətbəxşdir.

7. Hansı sənətkarlar Tiflis ədəbi mühitində fəaliyyət göstərmişlər?

A) M.Ş.Vazeh, M.F.Axundzadə

B) N.Gəncəvi, M.Füzuli

C) İ.Şıxlı, İ.Əfəndiyev

D) İ.Nəsimi, Ş.İ.Xətai

E) M.P.Vaqif, Mir Cəlal

Faktoloji informasiya ilə əlaqədardır. Faktik materiala dair bilikləri yoxlamağa xidmət edir. Sual bilavasitə tarix fənni ilə əlaqəlidir. XIX əsrdə Azərbaycanın ictimai-siyasi mühiti haqqında geniş məlumatlı şagird dərhal A cavabını seçməlidir. çünki XIX əsrdə Zaqafqaziya dövlətləri üçün mərkəz Tiflis şəhəri hesab olunurdu. M.F.Axundzadə Tiflis şəhərində dövlət qulluğunda işlədiyi üçün o mühitdə ədəbi fəaliyyət göstərmişdir. M.F.Axundzadənin müasiri və müəllimi olan M.Ş.Vazeh də həmçinin Tiflis mühitində yaşamış və ədəbi fəaliyyət göstərmişdir. Məhz bu yazıçıların düzgün seçim edilməsi onların XIX əsrdə yaşamaları ilə birbaşa bağlıdır. 

Təranə HACIYEVA,
Təhsil Nazirliyi Monitorinq və qiymətləndirmə
şöbəsinin müdiri, filologiya elmləri doktoru