|
Sistemli tədqiqat şəklində aparılan
qiymətləndirmənin məqsədi etibarlı məlumatların
toplanması, təkliflərin verilməsi, problemlərin
həlli üçün konkret istiqamətlərin
müəyyənləşdirilməsidir. Şagirdlərin təlim
nəticələri haqqında toplanmış məlumat sistemli
olmadıqda müəyyən prinsiplərə (məlumatın
toplanması, təhlili, istiqamətlərin
müəyyənləşdirilməsi, problemlərin həlli)
əsaslanmış monitorinqin aparılmasında da
çətinlik yaranır. Qeyd edək ki, əsas məqsədi
şagirdlərin təlim nəticələrinə təsir edə bilən
amilləri öyrənməklə təhsilin vəziyyəti haqqında
məlumat toplamaq, perspektivləri, gələcək
fəaliyyəti müəyyənləşdirmək olan milli
qiymətləndirmə sistemli araşdırmanın tələblərinə
cavab verən tədqiqatdır.
3-4 ildən bir təhsilin müəyyən səviyyələrində
həyata keçirilən milli qiymətləndirmənin ümumi
məqsədi ölkənin təhsil vəziyyətini
müəyyənləşdirmək olsa da, müxtəlif illərdə
aparılan qiymətləndirmə tədqiqatının hər biri
xüsusi məqsədə malik olur.
Milli qiymətləndirmədə istifadə olunan
vasitələrin məzmunu məqsədli tədqiqat sualının
qoyuluşu ilə uyğunluq təşkil edir. Əgər milli
qiymətləndirmənin xüsusi məqsədi təhsilə təsir
edən konkret bir faktı öyrənməkdirsə, tədqiqat
sualı da özündə bu problemi əks etdirir.
Məsələn, xüsusi məqsəd şagirdlərin sosial bilik
və bacarıqlarını yoxlamaqdırsa, qiymətləndirmə
vasitələrində tətbiqi tapşırıqlara yer ayrılır.
Şagirdin məişətdə davranışını, hesablama
qabiliyyətini, texniki vasitələrdən istifadə
bacarığını, fikrini ifadə edə bilməsini və
ümumiyyətlə, həyati bacarıqlarını yoxlayan
qiymətləndirmə vasitələri ilə təhsil
standartlarına diaqnoz qoyulur və bu sahədə
gələcək fəaliyyət müəyyənləşdirilir. Məsələn,
əgər milli qiymətləndirmənin nəticələri şagirdin
riyaziyyat fənni üzrə müəyyən nəzəri biliklərə
malik olmadığını və bunun əksinə olaraq,
məişətdə tələb olunan zəruri bacarıqlara
yiyələndiyini göstərirsə (kəsr saylarını
bilməyən şagird mağazada asanlıqla alış-veriş
edə bilir), deməli, mövcud təhsil standartları
funksional savadı sosial biliklərdən təcrid
olunmuş şəkildə tələb edir. Təsadüfi deyil ki,
dünya təcrübəsində milli və beynəlxalq
qiymətləndirmələrdə şagirdlərin həm funksional,
həm də sosial biliklərinin tədqiqi ümumi məqsəd
obyekti kimi çıxış edir.
Forma və məzmun uyğunluğu milli qiymətləndirmədə
istifadə olunan sorğu anketlərində də özünü
göstərir. Məsələn, milli qiymətləndirmənin
xüsusi məqsədi şagirdin təlim nəticələrinə təsir
edən hər hansı bir konkret amili öyrənməkdirsə
(məktəblərin maddi-texniki bazası və ya mühit,
ailə), hazırlanan sorğularda həmin problemə yer
ayrılır.
Dünya təcrübəsinə uyğun olaraq Azərbaycanda
keçirilən hər bir milli qiymətləndirmə
tədqiqatının da həm ümumi, həm də xüsusi
məqsədləri olub.
İlk milli qiymətləndirmə pilot layihə
şəklində 5-14 may 2003-cü il tarixlərində
keçirilib. Bu tədqiqatın özəyində şagird
nailiyyətlərinin milli qiymətləndirilməsi
sisteminin yaradılması dayanırdı.
Ana dilindən oxu, riyaziyyatdan isə natural
ədədlər üzrə nailiyyətlərin qiymətləndirilməsinə
həsr olunmuş 2003-cü il milli qiymətləndirmə
tədqiqatının ümumi məqsədi şagirdlərin
nailiyyətləri haqqında məlumat toplamaq, yeni
qiymətləndirmə mexanizmini hazırlamaq idi.
Tədqiqatın xüsusi məqsədi fənn
kurikulumlarının, o cümlədən məzmun və
qiymətləndirmə standartlarının, təlim
strategiyalarının yaradılması üçün təkliflər
hazırlamaqdan ibarət idi.
Öncə fənlər üzrə hazırkı məzmun standartlarını
ilkin səviyyədə əvəz edən təlim məqsədləri
yazıldı və bu məqsədlərə uyğun suallar
hazırlandı.
Məsələn, riyaziyyatdan "ədədləri şüa üzərində
təsvir edir, yerini müəyyən edir və ədədə
uyğun nöqtələrin tapır" təlim məqsədini ölçmək
üçün test kitabçasına aşağıdakı sual daxil
edildi:
Ədədi şüa üzərində A nöqtəsinə hansı ədəd
uyğundur?
Cavab:
Ana dilindən "şagird oxuduğu mətndən nəticə
çıxarır" təlim məqsədini ölçmək üçün mətnlər
əsasında suallar tərtib edildi.
Fənn kurikulumlarının yazılmasında, müəllim
hazırlığında 2003-cü il milli qiymətləndirmə
nəticələrindən geniş istifadə edildi.
2006-cı ildə keçirilən milli qiymətləndirmənin
ümumi məqsədi şagirdlərin nailiyyətləri
haqqında məlumat toplamaq və bunun əsasında
təhsilin keyfiyyəti haqqında fikir bildirmək,
bununla da təhsilin keyfiyyətinə nəzarəti təmin
etmək, xüsusi məqsədi isə kənar amillərin və
ailə şəraitinin təhsilin inkişafına təsirini
müəyyənləşdirmək idi.
2006-cı il milli qiymətləndirməsi keçirilərkən
fənn kurikulumlarının hazırlanması davam edirdi
və təbiidir ki, məktəblərdə ənənəvi fənn
proqramlarından istifadə olunurdu. Odur ki,
qiymətləndirmə vasitələri elə tərtib edilmişdi
ki, növbəti illərdə tədqiqat keçirilərkən
onların nəticələrini qarşılıqlı müqayisə etmək
mümkün olsun. 4-cü və 9-cu siniflərdə ana dili
və riyaziyyat fənni üzrə keçirilən bu
tədqiqatda 70 seçilmiş məktəb iştirak edirdi.
Əvvəlcədən müəyyən edilmiş təlim məqsədləri
üzrə hazırlanmış suallar əsasında şagirdlərin
oxuduğunu anlamaq, təhlil etmək və nəticə
çıxarmaq bacarıqları yoxlanılırdı.
2006-cı il milli qiymətləndirməsinin nəticələri
təhsili idarə edənlərin nəzərinə çatdırıldı və
ailə-məktəb əlaqələrinin gücləndirilməsinə
xüsusi diqqət yetirildi. Qeyd edək ki,
Valideyn-Müəllim Assosiasiyası məhz bu illərdə
yaradıldı.
2009-cu ildə keçirilən milli qymətləndirmənin
sınaq mərhələsinin ümumi məqsədi əvvəlkilərdən
fərqlənmirdi. Xüsusi məqsədlər isə aşağıdakılar
idi:
1. 2009-cu ildə ənənəvi fənn proqramları
əsasında təhsil alan şagirdlərin nəticələrini
2013-cü ildə keçiriləcək milli qiymətləndirmə
nəticələri ilə müqayisə etmək üçün bazanın
yaradılması (2013-cü ildə ibtidai təhsil
səviyyəsini bitirəcək şagirdlər fənn
kurikulumları əsasında təhsil alırlar).
2. 2012-ci ildən başlayaraq Dünya Bankı
tərəfindən kitabxanaları təkmilləşdiriləcək
məktəblərin şagirdlərinin təlim nəticələrini
ötən illərlə müqayisə edə bilmək imkanını
yaratmaq.
Müəllim və şagirdlər üçün hazırlanan sorğularda
isə yeni təlim strategiyalarının, fəal təlim
metodlarının işləkliyi öyrənilirdi. Sorğuların
nəticələri göstərdi ki, ənənəvi fənn
proqramları ilə işləyən müəllimlərin heç də
hamısı fəal təlim metodlarından istifadə etmir
və təlim strategiyalarını dəyişmirlər. Bunun bir
səbəbi də odur ki, nəticələrə deyil, yalnız
məzmuna əsaslanan proqram müəllimlərdən geniş
yaradıcılıq tələb etmir. Lakin nəticəyə
əsaslanan kurikulumla işləmək müəllimlərdən
yaradıcı olmağı, öyrətməyin yeni yollarını
tapmağı tələb etdiyinə görə onlar fəal təlim
üsulları ilə işləməyə üstünlük verirlər.
Qeyd edək ki, milli qiymətləndirmənin 2011-ci
ildə keçiriləcək əsas mərhələsinin də ötən
tədqiqatlarda olduğu kimi ümumi və xüsusi
məqsədləri müəyyənləşdirilib.Belə məqsədlərdən
biri də IX sinif şagirdlərinin sosial
savadının yoxlanılmasıdır.
Riyaziyyat fənni üzrə həmin məqsədə xidmət edən
bir nümunə təqdim edirik:
Kərpic qalağında müxtəlif ölçülü üç kərpic
vardır.
Orta ölçülü iki və bir kiçik kərpic birlikdə bir
böyük kərpicə bərabər olur.
İki kiçik kərpic isə bir orta ölçülü kərpicə
bərabər olur.
Aşağıda bu cür kərpiclərdən qurulmuş tikintinin
iki görünüşü
verilmişdir.
Tutaq ki, siz həmin tikintini yalnız kiçik
kərpiclərdən istifadə etməklə tikmək
istəyirsiniz.
Sizə neçə kiçik kərpic lazım olacaqdır?
Cavab:
2011-ci ildə IX siniflər arasında keçiriləcək
milli qiymətləndirmə tədqiqatının xüsusi
məqsədlərindən biri də şagirdlərin İKT
bacarıqlarının yoxlanılması və gələcəkdə
müqayisəli təhlillər üçün bazanın
yaradılmasıdır.
Təranə HACIYEVA,
Təhsil Nazirliyinin Monitorinq və
qiymətləndirmə şöbəsinin müdiri, filologiya
elmləri doktoru |
