|
Böyük Oktyabr sosialist inqilabından sonra
parçalanmış Rusiya imperiyasının ucqarlarından
olan Zaqafqaziyada xüsusi qurum - Zaqafqaziya
hökuməti - Zaqafqaziya Komissarlığı (noyabr 1917
- mart 1918) yaradıldı. 1918-ci il aprelin 28-də
Zaqafqaziya Seymi Rusiyadan asılı olmayan
Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistanı birləşdirən
Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikasını
elan etdi. Zaqafqaziya Demokratik Federativ
Respublikası dərhal xüsusi nazirliklər, o
cümlədən də Maarif Nazirliyi təsis etdi.
Xoyski Fətəli xan İsgəndər oğlu (7.12.1875 -
19.06.1920) Zaqafqaziya Demokratik Federativ
Respublikasının ilk maarif naziri olmuşdur.
1918-ci ildə müvəqqəti Zaqafqaziya hökuməti
dağıldı. Gürcüstan müstəqil respublika elan
olundu. Bundan sonra ilk mərkəzi Gəncə şəhəri
olan Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti elan
edildi. Bu tarixi hadisə Azərbaycanda baş verən
ictimai-siyasi mübarizələrin tarixi nəticəsi
idi.
Dövrün milli mətbuatında mövcud gerçəklikdən
narazılıq, etiraz və şikayət notları gələcək
istiqlal konsepsiyasının əsası kimi
müəyyənləşirdi. Milli təfəkkürə, qan yaddaşına,
soykökə qayıdış, milli oyanış, xalqın varlığında
qaynayan azadlıq istəyi artıq gerçək həqiqətə
çevrilirdi. Azərbaycanda fəaliyyət göstərən bir
sıra partiyalar həqiqətə çatmaq naminə
birləşərək Azərbaycan vətəndaşının ictimai
mübarizələr səhnəsinə atılmasını başlıca vəzifə
sayırdı.
Bu vəzifənin reallaşması isə millətin milli
müstəqilliyə malik olmasını tarixi zərurətə
çevirmişdi. M.Ə.Rəsulzadənin çıxardığı
siyasi-fəlsəfi nəticə belə idi: "Milli
müstəqilliyə malik olmayan bir millət azadlıq və
haqqını qoruya bilməz".
Artıq bu tarixi-siyasi arzu reallaşmışdı. 28 may
1918-ci ildə milli müstəqilliyini elan edən
Azərbaycan hökumətinin fəaliyyətində mühüm yer
tutan başlıca istiqamətlərdən biri ölkənin ərazi
bütövlüyünü qorumaqdısa, digəri yeni əsasda,
tarixi dəyərlər və təcrübə zəminində xalq
maarifi qurmaq idi...
30 iyun 1918-ci ildə respublikada xalq
maarifini, məktəb təhsilini qaydaya salmaq,
milli ali, orta və ibtidai məktəb şəbəkəsi
yaratmaq, mövcud məktəbləri milliləşdirmək
məsələlərini həll edəcək qurum kimi Xalq Maarif
Nazirliyinin (XMN) ştat cədvəli və əsasnaməsi
hökumətə təqdim edildi.
Həmin ilin 2 avqustunda təsdiqlənmiş Əsasnaməyə
görə, aşağıdakı strukturda nazirlik yaradıldı:
I. Nazir. II.Nazir müavini. III.Naziryanı şura
(buraya nazir, nazir müavini, şöbə müdirləri,
dəftərxana müdiri, iclaslara dəvət olunan
mütəxəssislər, elm nümayəndələri daxil idi).
Nazir şurası aşağıdakı məsələlərə baxırdı:
a)qanunverici müəssisələrə təqdim olunacaq qanun
layihələrinin hazırlanması; b)respublikada
tədris-maarif işini və elmin inkişafını təmin
edə biləcək tədbirlərin işlənib hazırlanması;
c)nazirliyin bütün müəssisələrinin illik pul
smetası; ç)nazirliyin bütün idarə və tədris
müəssisələrinin illik hesabatı; d)nazirin
şuranın müzakirəsinə təqdim etdiyi bütün işlər
və məsələlər. IV. Məktəbləri idarə edən üç şöbə
- ali və orta, ixtisas təhsili sahələri
şöbələri. Hər şöbəyə şöbə müdiri rəhbərlik
edirdi ki, onların da vəzifələrinə aşağıdakılar
daxil idi: a)məktəblərin inzibati və pedaqoji
təftişi; b)məktəblərin yenidən təşkili, yeni
məktəblərin açılması, köhnə məktəblərin ləğvi
haqqında planların və smetaların işlənib
hazırlanması; c)işə qəbul və azad olanların
nazirə təqdimi; ç)xidmətçilərin təyini və azad
edilməsi. V.Nazirliyin dəftərxanası.
ADC-nin ilk xalq maarifi naziri Nəsib bəy
Yusifbəyli olub.
***
Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin təhsil
sahəsində həyata keçirdiyi ilk tədbirlərdən biri
hökumətin 1918-ci il 27 iyun tarixli qərarı ilə
Azərbaycan (türk) dilinin dövlət dili elan
edilməsi idi. Azərbaycan hökuməti ilk günlərdən
başlayaraq, milli kadrların hazırlanmasına, bu
sahədə təhsilin tamamilə yenidən qurulmasına
xüsusi əhəmiyyət verirdi. Nazirliyin təhsil
sahəsində həyata keçirdiyi ilk və ən mühüm
tədbirlərdən biri məktəblərin milliləşdirilməsi
oldu.
Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətinin 1918-ci il
28 avqust tarixli qərarına əsasən, bütün ibtidai
tədris müəssisələrində təhsil şagirdlərin ana
dilində aparılmalı, dövlət dili olan Azərbaycan
dilinin tədrisi isə məcburi surətdə həyata
keçirilməli idi. Ali, ibtidai və orta tədris
müəssisələrində dərslər dövlət dilində
aparılmalı idi. Azərbaycan dilini bilməyən
şagirdlər üçün 3-cü və 4-cü siniflərdə Azərbayan
dili şöbələri açılmalı və burada Azərbaycan dili
elə intensiv tədris olunmalı idi ki, iki ildən
sonra həmin şagirdlər artıq bu dildə
təhsillərini davam etdirə bilsinlər.
Cümhuriyyət hökumətinin həyata keçirdiyi
tədbirlər nəticəsində artıq 1919-cu ilin
əvvəllərində Azərbaycanda dövlət hesabına 23
orta ixtisas təhsili məktəbi və 637 ibtidai
məktəb fəaliyyət göstərirdi.
Müəllimlər seminariyaları istisna olmaqla,
1919-20-ci tədris ilində Azərbaycanın orta
məktəblərində 9611 şagird təhsil alırdı ki,
onların da 3115 nəfəri azərbaycanlı idi. Xalq
təhsilini milli zəmin üzərində yenidən qurmaq
üçün ixtisaslı müəllim kadrları və dərs
vəsaitlərinə böyük ehtiyac var idi. O dövrdə
Azərbaycanda mövcud müəllim kadrları və dərs
vəsaiti heç də kifayət qədər deyildi.
Vəziyyətdən başlıca çıxış yolu Türkiyədən
müəllim kadrları dəvət etmək idi. XMN
məktəbləri dərs vəsaitləri ilə təmin etmək
məqsədilə xüsusi komissiya yaratmışdı. Həmin
komissiyanın fəaliyyətinə o dövrün görkəmli
pedaqoqları Hüseyn Cavid, Mahmud bəy
Mahmudbəyov, Abdulla Şaiq, Cəmo Cəbrayılbəyli,
Səməd bəy Acalov, Fərhad Ağazadə, Abdulla bəy
Əfəndizadə və b. cəlb edilmişdilər.
1919-cu il sentyabrın 18-də Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyəti Parlamentinin qərarı ilə xalq
məktəbləri üçün Türkiyədən dərs kitabları almaq
məqsədilə Xalq Maarifi Nazirliyinə bir milyon
manat vəsait ayrılmışdı.
Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti hökuməti və
Xalq Maarifi Nazirliyi ölkədə Bakı Dövlət
Universitetinin, Əkinçilik İnstitutu və Dövlət
Konservatoriyasının təsis edilməsi barədə məsələ
qaldırdı. Bunlardan ancaq birini - Bakı Dövlət
Universitetini açmaq mümkün oldu.
ADC dövründə ibtidai təhsil şəbəkəsinin
genişləndirilməsi mümkün oldu. 1919-cu ildə
ölkədə dövlət hesabına 15 ali ibtidai məktəb
fəaliyyət göstərirdi.
Bakı, Gəncə, Şuşa, Nuxa (Şəki), Zaqatala və
Qazaxda yaşlılar üçün xüsusi kurslar açıldı.
Xalq maarifinin milli konsepsiyada təşkili ön
plana çəkildi; ümumi icbari təhsil layihələri
hazırlandı; kənd və şəhərlərdə yeni məktəblər
açıldı. Məktəbin tərəqqisinin müəllimlərlə bağlı
olduğunu dərk edən nazirlik milli məktəblər üçün
müəllim hazırlanması probleminin həllini
darülmüəllimlər şəbəkəsinin genişləndirilməsində
görürdü.
Artıq 1919-cu ildə Azərbaycanda 23 dövlət orta
təhsil müəssisəsi vardı: 6 kişi, 4 qadın
gimnaziyası, 5 realnı məktəb, 3 müəllimlər
seminariyası, 3 "Müqəddəs Nina" qız məktəbi,
politexnik məktəb və kommersiya məktəbi. Bakı
Qadın Seminariyası kişi seminariyasına çevrildi,
orada təhsil alanlar üçün (40 nəfər idi) pansion
açıldı.
1918-1919-cu illərdə Gəncə Müəllimlər
Seminariyası milliləşdirilmiş, Bakıda
Darülmüəllimin və Darülmüəllimat, Nuxada
Darülmüəllimin açılmış, Zaqatala, Ağdam və
Şuşada belə tipli müəssisələrin yaradılması
nəzərdə tutulmuşdu.
Qori Müəllimlər Seminariyasının Azərbaycan
şöbəsinin bütün kitablarını, avadanlığını və
vəsaitini vaqonlara doldurub 1918-ci il
sentyabrın 1-də Qazax şəhərinin 9
kilometrliyində olan Ağstafa stansiyasına
gətirmişdilər. Bütün bu işlər F.B.Köçərlinin
rəhbərliyi və bilavasitə iştirakı ilə
görülmüşdü. Sentyabrın 17-də seminariyada
dərslər başlanmış, Firudin bəy Köçərli Qori
Seminariyasının məzunları Y.Qasımov, İ.Vəkilov,
Ə.Hüseynov, M.Hüseynovu müəllim sifəti ilə
seminariyaya cəlb etmişdi.
Cümhuriyyət dövründə maarif sahəsində fəaliyyət
təkcə bunlarla məhdudlaşmırdı. Tədqiqatların
nəticələrində qeyd olunur: Azərbaycan Demokratik
Cümhuriyyəti zamanı Xalq Maarifi Nazirliyi bir
tərəfdən xalqın gələcəyini təmin edə biləcək
ürfan ordusunun hazırlanması üçün ali, orta və
ibtidai məktəblər açır, kurslar təşkil edir,
digər tərəfdən nəşriyyat - tərcümə
komissiyasının köməyi ilə dərsliklər, tədris
vəsaitləri hazırladıb çap etdirirdi.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin təhsil
sahəsində uğurlu tədbirlərindən biri də təhsil
tariximizdə ilk dəfə olaraq dövlət səviyyəsində
məktəbəqədər tərbiyə müəssisələrinin nümunəsini
yaratması idi. Bu dövrdə peşə-ixtisas təhsili
müəssisələri şəbəkəsinin təşkili, yaxud mövcud
olanların inkişaf etdirilməsi sahəsində də
konkret addımlar atıldı.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti və
parlamenti təkcə mümkün olanların deyil, hətta o
zamana görə mümkünsüz sayılan bir çox ümummilli
problemlərin həllində real addımlar atmış, yaxud
da tariximizin ondan sonrakı dövrlərində həyata
keçirilmiş çoxsaylı maarif, təhsil, mədəniyyət
məsələlərinin təməlini, əsasını qoymuş,
görüləcək bir çox işlərin ilkin layihələrini
hazırlamış, ideya əsaslarını vermişdir.
Azərbaycanda dövlət universitetinin açılması
haqqında rəsmi qanun 1919-cu il sentyabrın 1-də
Azərbaycan Parlamenti tərəfindən qəbul
olunmuşdur. Tarix-filologiya, fizika-riyaziyyat,
hüquq və tibb fakültələri olacaq ali məktəbdə
ilk dərslər həmin il noyabrın 15-də başlamışdır.
Ali təhsil sahəsində ADC-nin fəaliyyəti təkcə
Bakı Dövlət Universitetini yaratmaq, bu yolla
ölkə üçün yüksək ixtisaslı kadrlar hazırlamaq
məsələsini həll etməklə məhdudlaşmamışdır.
Xaricdə ali təhsilli mütəxəssis hazırlığı
məsələsi dövlət və hökumət səviyyəsində müzakirə
obyekti oldu.
"Azərbaycan Parlamenti 1919-cu il sentyabrın
1-də Bakıda dövlət universitetinin açılması
haqqında qanunla bərabər, 1919-20-ci tədris
ilində dünyanın müxtəlif ali məktəblərində
dövlət hesabına təhsil almaq üçün 100 nəfər
azərbaycanlı gəncin xaricə göndərilməsi
haqqında da qərar qəbul etdi. Bunun üçün 7
milyon manat vəsait ayrıldı. Avropa ali
məktəblərinə göndərilən hər tələbəyə 400 frank
təqaüd təyin olundu və 1000 frank yol xərci
ayrıldı. Dövlət hesabına təhsil alacaq tələbələr
ali məktəbi bitirdikdən sonra dörd il icbari
qaydada Azərbaycan hökumətinin təyinatına əsasən
göndərildiyi yerdə işləməli idilər".
Deməli: a) Azərbaycanda XIX əsrin ortalarından
tarixi ənənələr zəminində dünyəvi - milli
təhsilə maraq və meyil olmuş, bu işdə
maarifçilik hərəkatı mühüm rol oynamışdır; b) XX
əsrin əvvəllərində sosial-siyasi,
ictimai-iqtisadi sahələrdə oyanış və intibah
ümummilli hərəkatın faktorlarına çevrilmiş,
nəticədə dünyəvi təhsili qurub inkişaf etdirmək
üçün müəllim kadrları hazırlığı vacib və ümdə
amil sayılmışdır; c) bu niyyətlə orta ixtisas
səviyyəli pedaqoji kadr hazırlayan seminariya və
məktəblərin açılması istiqamətində xüsusən ADC
zamanında uğurlu addımlar atılmış, "dünyəvi
dövlət, dünyəvi təhsil və mədəniyyət prinsipləri
ardıcıl həyata keçirilmişdir"... |
