|
Azərbaycan tarixə bir - birindən dəyərli,
xalqına, dilinə bağlı şəxsiyyətlər bəxş
etmişdir. Onlardan biri də XIX əsrdə yaşayıb -
yaratmış, bütün dünyada adı, yaradıcılığı
hörmətlə xatırlanan Mirzə Şəfi Vazehdir. Buna
baxmayaraq, XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixində şəxsiyyəti və yaradıcılığı dumana
bürünmüş Vazeh kimi ikinci bir ədib bəlkə də
yoxdur. İki yüz ilə yaxındır ki, Mirzə Şəfi
Vazehin dünya şöhrəti qazanmış nəğmələrinin
atribusiya məsələsi öz qəti həllini tapa
bilməmişdir.
Bunun əsas səbəbi, hər şeydən əvvəl, vaxtilə
Mirzə Şəfi Vazehin tələbəsi, dostu, alman şairi,
tərcüməçisi Fridrix Martin fon Bodenştedt
olmuşdur. Onun müəllimi barəsində ziddiyyətli
fikirləri mirzəşəfişünaslıqda anlaşılmazlıqlar
yaratmış, tədqiqatçılarımızın,
ədəbiyyatşünaslarımızın işini çətinliklərə
salmışdır. Yalnız Mirzə Şəfinin deyil, başqa
Şərq klassiklərindən, xüsusən də Hafiz
Şirazinin, Füzulinin şeirlərinin tərcümələrində
də qəribə bir yol tutan F.Bodenştedt çox vaxt öz
yaradıcılığını tərcümələri ilə qarışdırmış,
bəzən tərcümə etdiyi materialdan onun yalnız
adını və mövzusunu saxlamışdır. Mirzə Şəfi
şeirlərinin, özü demişkən, "gözləri önündə"
yarandığı üçün onların orijinalına xələl
gətirmədən alman donunda verməsi oxucular
tərəfindən dərin rəğbətlə qarşılanmasına səbəb
oldu və sürətlə yayıldı, müəllifinə böyük şöhrət
qazandırdı. Bundan sonra F.Bodenştedt ömrü boyu
şöhrət dalınca qaçdı, lakin öz əsərləri ilə bu
şöhrəti əldə edə bilmədi. Mirzə Şəfi şeirlərinin
Almaniyada sonrakı nəşrlərində özünü nəğmələrin
mütərcimi deyil, bu şeirlərin müəllifi kimi
qələmə verdi və ölənədək həqiqətə uyğun olmayan
bir iddianı sübuta yetirməyə çalışdı. O, hətta
Mirzə Şəfinin şairliyini də inkar etdi. Həmin
vaxtdan başlayaraq Almaniyanın özündə
F.Bodenştedtin bu iddiasının tərəfdarları və
əleyhdarları oldu. Onlar alman mətbuatında,
ədəbiyyatında çıxışlar etdilər və müxtəlif
fikirlər söyləyərək öz müddəalarını irəli
sürdülər. Lakin bir həqiqət onların bir çoxuna
aydın idi ki, nəğmələr alman dilində olsa da,
mənən və ruhən Şərq poeziyasıdır, bunlar Qərb
donunu geymiş Şərq gözəlləridir.
Azərbaycan ədəbiyyatşünasları da Mirzə Şəfi
barəsində öz tədqiqatlarını, axtarışlarını davam
etdirdilər. Bu axtarışlar səmərəli nəticələr
verdi. Mirzə Şəfi Vazehin dumana bürünmüş
şəxsiyyəti, yaradıclığı müəyyən edildi.
F.Bodenştedtin M.Ş.Vazeh barədə söylədiyi
fikirlərə aydınlıq gətirildi, onun alman şeir
yaradıcılığı saf - çürük edilib, həqiqət ortaya
çıxarıldı.
Azərbaycan alimlərinin tədqiqatları əsasında
F.Bodenştedtin plagiatlığı elmi faktlar
əsasında sübuta yetirildi. Alman şairinin
Azərbaycan poeziyasının Qərbdə, eləcə də bütün
dünyada " Mirzə Şəfi nəğmələri " adı altında
şöhrət tapmasında xidmətləri də
qiymətləndirildi. Bununla yanaşı, Mirzə Şəfi
yaradıcılığı barəsində geniş fikir söyləmək üçün
onun əldə olan əsərləri kifayət etmir. Mirzə
Şəfi şeirlərinin əksər hissəsinin F.Bodenştedt
tərəfindən Almaniyaya aparılması və bu orijinal
şeirlərin yoxa çıxması məsələsi alimləri,
tədqiqatçılarımızı düşündürməkdədir. Nə qədər
ki, Mirzə Şəfi şeirlərinin tam külliyyatı əldə
edilməyib, bir o qədər də müxtəlif fikirlər,
yozmalar söyləniləcəkdir.
Buna görə də M.Ş.Vazeh və F. Bodenştedt
münasibətləri tədqiqatçılarımızın diqqətindən
yayınmır. M.Ş.Vazeh irsinin təbliği yeni nəslin
bu sahədə maariflənməsində xüsusi əhəmiyyət kəsb
edir.
Bu yaxınlarda hörmətli alimimiz professor
Fəxrəddin Veysəllinin "Vazeh və Bodenştedt:
"Yozmalar və faktlar" kitabı işıq üzü
görmüşdür. Uzun illərin, böyük zəhmətin nəticəsi
olan bu kitab Mirzə Şəfi Vazeh irsinin təbliği,
tədqiqi sahəsində əhəmiyyətli bir işdir.
Professor F.Veysəlli kitabında Vazeh və
Bodenştedt əlaqələrinə toxunmuş, F.Bodenştedt
tərəfindən vaxtilə alman dilinə tərcümə olunmuş
Vazeh şeirlərinin yeni hərfi və bədii
tərcüməsini vermiş, M.Şəfi və F.Bodenştedt
münasibətlərinə işıq salan yeni mənbələrdən söz
açmışdır. Quruluşuna görə bu əsər "Mirzə Şəfi
Vazeh haqqında bildiklərimiz", "F. fon
Bodenştedtin Mirzə Şəfi haqqında xatirələri",
"F. fon Bodenştedt haqqında", "Mirzə Şəfi və F.
fon Bodenştedt əlaqələri yenidən gündəmə gəlir"
adlı fəsillərdən ibarətdir. Müəllif bir çox
məlum olan və olmayan mənbələri tədqiqata cəlb
etmiş, Azərbaycan və alman alimlərinin
fikirlərini saf-çürük edib, aşağıdakı
qənaətlərə gəlmişdir.
Birincisi, müəllif belə hesab edir ki,
F.Bodenştedtin Mirzə Şəfiyə münasibətinin
dəyişməsində əsas səbəb alman şərqşünaslarından
A.Berje, V.Vamberi və K.Bruqşi olmuşlar. Onlar
Mirzə Şəfi əleyhinə məqalələr yazmaqla M.Şəfinin
şairliyini inkar etmiş, belə bir şairin Tiflisdə
tanınmaması, qəbiristanlıqda qəbrinin olmaması
barəsində fikirlər söyləyərək, məqalələr çap
etdirmişlər. Müəllif apardığı araşdırmasında
postsovet məkanında F.Bodenştedtin M.Şəfi
şeirlərinin tərcümələrindəki və M.Şəfinin dünya
söhrəti qazanmasındakı xidmətlərinin
unudulduğunu, F.Bodenştedtin plagiator kimi
qələmə verilməsi qənaətinə gəlib, onun arxivində
işləməklə M.Şəfi külliyyatının tapılacağını
güman edir.
Hörmətli professor F.Veysəlli alman şərqşünas
alimlərinin M.Şəfi barəsində söylədikləri
fikirlərə öz iradını düzgün bildirmişdir.
F.Bodenştedtin Mirzə Şəfi barəsində fikrinin
dəyişməsində onların rolu da əsaslandırılmışdır.
Lakin F.Bodenştedtin postsovet məkanında və indi
də plagiator kimi qələmə verilməsi, onun
Azərbaycan şairinin dünya şöhrəti qazanmasındakı
rolunun qiymətləndirilməsi düzgün deyildir.
Əksinə, postsovet məkanında F.Bodenştedtin
xeyirxah əməlləri yüksək qiymətləndirilmiş,
plagiatlığı isə elmi faktlarla sübuta
yetirilmişdir. Mirzə Şəfinin əlyazmalarının elə
onun arxivində işləməklə tapılmasını
mirzəşəfişünaslığımız da arzulayır. Almaniya
kitabxanalarında, arxivlərində aparılan
axtarışlar bir nəticə verməmişdir. Aldığımız
cavablardan məlum olur ki, Böyük Vətən
müharibəsi illərində Almaniyada bir çox arxivlər
yandırılmış, F.Bodenştedtin arxivi də
dağıdılmışdır.
Söhbət gedən kitabda F.Veysəlli bir çox alman
mənbələrinə müraciət edib. Alman alimlərindən
Y.Mündhenkin və K.Zündermayerin Mirzə Şəfi və
F.Bodenştedt münasibətinə həsr olunmuş məlum
tədqiqatlarına da toxunmuş, bu tədqiqatların
birtərəfli aparıldığını vurğulamış, fikirlərinə
də öz iradını bildirmişdir. A.Berje, V.Vamberi
və b. M.Şəfi əleyhinə sövq edilməsində erməni
əsilli Tumanovun rolunun olması və Mirzə Şəfi
Züleyxanı götürüb qaçan ərəfədə avar xanı
Əhmədin adamları tərəfindən ələ keçirilməsində
Akim adlı erməninin əli olduğuna gəldikdə isə,
bu fikir hər halda indiki vaxtda özünü
doğruldur. Çünki ermənilər tarix boyu hiylələri,
satqınlıqları ilə məşhurdurlar.
F.Veysəllinin Mirzə Şəfi və F.Bodenştedt
münasibətlərinə həsr etdiyi əsər Mirzə Şəfi
irsinin tapılmasında, tədqiqi və təbliği
sahəsində atılan müsbət addımlardan biri kimi
diqqəti cəlb edir.
Akif BAYRAMOV,
professor |
