|
Talıb Əhməd oğlu Mahmudov 1 iyun 1946-cı ildə
Tovuz rayonunun Nəmxoş kəndində fəhlə ailəsində
anadan olub. 1963-1968-ci illərdə Azərbaycan
Dövlət Pedaqoji İnstitutunun kimya-biologiya
fakültəsində ali təhsil alıb.
Ötənlərə baxış
 Hələ
tələbə ikən haqqında eşitdiyi qabaqcıl kimya
müəllimi Məhər Quliyevi avqust konfransında
gördü, onun apardığı bölmə iclasının təəssüratı
ilə Sarıtala kənd orta məktəbində işə başladı.
Adicə kənd məktəbi idi və kimya laboratoriyası,
fənn kabineti istənilən səviyyədə zəngin deyildi.
Az bir vaxt içində səliqə-sahman yaratdı,
olub-qalan avadanlıqları istifadəyə yararlı hala
saldı. Elə ilk dərslərdən kənd uşaqlarının duyum
və münasibətində cansıxıcı kimya təbiətin,
cəmiyyətin sirlərinin əsasında duran bir fənn
kimi maraq dairəsinə daxil oldu. Dərsdən sonra
kimya gecələri, kimya viktorinaları keçirildi.
Könüllü və marağı olan şagirdlərdən ibarət fənn
dərnəyi yaradıldı. Elə ilk dərs ilinin
nəticələri o vaxtlar Tovuz Rayon Maarif
Şöbəsinin müdiri Qara Sultanovun diqqətini cəlb
etdi. Talıb Mahmudovun şagirdləri kimya
olimpiadalarında rayon və respublika turlarında
uğurla iştirak etdilər. Bir neçə il beləcə qonşu
kənddə çalışan Talıb Əhməd oğlu orta məktəbə
çevrilən Çobansıxnaq tədris ocağına keçdi.
***
Günlərin birində tale onu Məhər müəllimlə
görüşdürdü. Özünəməxsus tarixi ənənələri olan
Tovuz Rayon Maarif Şöbəsinin təşəbbüsü ilə
ikigünlük seminar keçirilirdi. Birinci gün
tədbirə gecikmiş T.Mahmudov fasiləni gözləməyi
qərara aldı. Elə bu vaxt qapı açıldı. Pərt halda
dəhlizə çıxan müəllimdən içəridə nə iş
görüldüyünü soruşdu. Müəllim suallar və
məsələlər yazılmış vərəqi Talıba verib: -
Müəllimlərə kimyadan məsələlər həll etdirirlər,
- dedi. Pərt halda etiraf etdi: - Mən həll edə
bilmədim, bax, bacarırsan, həll elə.
Vərəqə diqqətlə baxan Talıb Mahmudov: - Bunlar
çətin məsələlər deyil, - dedi.
Həmin müəllim Talıbın qoluna girib Məhər
Quliyevin yanına gətirdi:
- Məhər müəllim, bu cavan oğlan deyir ki, bu
məsələləri həll edə bilərəm.
Ciddi və ağayana Məhər müəllim onu ayrıca stola
əyləşdirdi.
Seminarın ikinci günü nəticələr
ümumiləşdirilərək təhlil olundu. Məhər müəllim
üzünü zala tutaraq: - Talıb müəllim kimdir? -
deyə soruşdu.
Həyəcan və nigarançılıqla ayağa durdu.
- Yoldaşlar, təklif olunmuş məsələləri düzgün,
geniş həll edən yeganə müəllim bu cavan oğlandır,
- deyə Məhər Quliyev ehtiram və hörmətlə
dilləndi.
Tədbirdən sonra tanınmış kimya müəllimi onu
kimya kabinetinə dəvət etdi. Söhbət xeyli çəkdi
və gənc pedaqoq çoxillik pedaqoji təcrübə,
orijinal tədris sistemi olan əməkdar müəllim
Məhər Quliyevlə (sonralar Sosialist Əməyi
Qəhrəmanı oldu) əməkdaşlığa başladı.
***
 Ümumtəhsil
fənləri içərisində tədrisi əyaniliksiz ötüşən,
demək olar ki, yoxdur. Görünür, elə buna görədir
ki, dünya klassik pedaqogikasında əyanilikdən
istifadə təlimdə "Qızıl qayda" kimi
mənalandırılıb, dəyərləndirilməkdədir.
Kimyanın tədrisində təcrübələrdən istifadə
etmədən əsaslı bilik vermək olmur, - prinsipini
dərk edən Talıb Mahmudov kimya laboratoriyası
yaratmağa başladı.
Ucqar dağ kəndində o dövrün tələbləri
səviyyəsində olan kabinet və laboratoriya
yaradıldı. Zəngin əyani vəsait və texniki
vasitələr, kimyəvi avadanlıqlar olan kimya
mühitində fənn öyrətmənin nəticələri özünü
göstərdi. Çobansıxnaq kənd məktəbi gənc
kimyaçılar kollektivlərinə Ümumittifaq baxışında
birinci dərəcəli diploma layiq görüldü.
O illərin uğurları Talıb Mahmudova el hörməti
qazandırdı. Artıq Tovuz bölgəsində Məhər
Quliyevin ardıcılları yetişmişdilər. Onlardan
biri də Talıb Əhməd oğlu idi.
Dərslərdə başlanan öyrətmə sinifdənkənar
tədbirlərdə daha da dərinləşir
Çağdaş dövrdə və əvvəlki əsrin 70-80-ci
illərində də şagirdlərin asudə vaxtının
təlimi-tərbiyəvi baxımdan faydalı işə həsr
olunması problemi aktual olmuşdur. Çoxillik
qabaqcıl, yaradıcı müəllim təcrübəsi təsdiq edir
ki, bu baxımdan sinifdənkənar işlər ən optimal,
səmərəli və məqsədəmüvafiq forma və vasitədir.
Hələ pedaqoji fəaliyyətinin ilk illərindən
sinifdənkənar işlərin müxtəlif formalarını seçib,
bu sahədə səmərəli vasitələrdən istifadə Talıb
müəllimin tədris sistemində əhəmiyyətli yer
tutub. Bunun özünün müəyyən təlimi, pedaqoji
əsasları və izahı var.
Bu və ya digər fənnin tədrisini yalnız dərslə
məhdudlaşdırdıqda istənilən nəticə əldə etmək
olmur. Sinifdənkənar məşğələlərin dərsə nisbətən
bir sıra üstünlükləri var: burada vaxt
məhdudiyyəti yoxdur; həmin məşğələlərə daha
hazırlıqlı şagirdlər cəlb olunurlar; proqramdan
kənara çıxmaq mümkündür; şagirdləri eksperiment
aparmağa daha çox alışdırmaq olur; problem
xarakterli məsələlərlə məşğul olmaq
reallaşdırılır; tədris laboratoriyasının
hazırlanmasında şagirdlər yaxından iştirak
edirlər... Bunları nəzərə alan T.Mahmudov
fəaliyyətinin ilk dövrlərindən sinifdənkənar
məşğələlərə xüsusi diqqət yetirmişdir.
Sinifdənkənar məşğələləri o, əvvəlcə dərnək
məşğələsi formasında qurmuş, sonra dərnəyi
genişləndirib Gənc kimyaçılar cəmiyyətinə
çevirmişdir.
T.Mahmudov sinifdənkənar məşğələlərdə şagirdləri
bir neçə qrupda birləşdirmişdir: 1.
Elmi-tədqiqatçılar; 2. Elmi-kütləvi işlərlə
məşğul olanlar; 3. Gənc laborantlar; 4.
Redaksiya qrupu.
Hər qrupun özünün fəaliyyətini müəyyənləşdirən,
görüləcək işlərin məzmununu konkretləşdirən
planı olur.
 Sinifdənkənar
məşğələlərdə əyani tədris vəsaitləri
hazırlanmışdır. Demək olar ki, kimya dərslərinin
hamısı üçün əyanilik var. Məktəbin kimya
güşəsində "Kimyanı yaxşı bilirsinizmi?", "Olimpiada
məsələləri", "Kimya viktorinası", "Kimya - ətraf
mühit" stendləri hazırlanmışdır. Ümumiyyətlə,
kimya laboratoriyasında hər bir şagirdin orta
məktəb kimya proqramında nəzərdə tutulan bütün
təcrübələri aparması üçün şərait yaradılmışdır.
Sinifdənkənar məşğələlərdə kimya elminin bu
günlə səsləşən məsələlərinə, ümumiyyətlə,
bəşəriyyətin qarşısında duran qlobal məsələlərin
həllində kimyanın roluna xüsusi diqqət yetirilir.
Bunlara misal olaraq ətraf mühitin çirklənməkdən
mühafizə edilməsi, enerji problemi, aqrokimyəvi
xidmətin təşkili, tullantısız istehsal
texnologiyasının yaradılması məsələlərini qeyd
etmək olar.
"Mən dərs deyəndə şagirdlər qarşısında imtahan
verirəm"
Təbiətən sadə və ünsiyyətçil olan Talıb Əhməd
oğlu səmimiyyəti ilə müsahiblərinin diqqətini
dərhal cəlb edir. O, bütün varlığı ilə məktəbə,
təhsilə, pedaqoji prosesə, nur və zəkaya meyilli
uşaq dünyasına bağlıdır.
Kənd həyatının gündəlik və intensiv əmək tələb
edən bütün dönüm və mərhələlərində özünü bir
ziyalı, əməkdar müəllim titullu pedaqoq kimi el,
oba qarşısında borclu sayan Talıb Mahmudov
çoxillik təcrübəsinə arxalanmır. Ucqar kənd
mühitində oxuyub öyrənir, hər dərsə birinci dəfə
keçəcək səviyyədə ciddi və məsuliyyətlə
hazırlaşır:
- Mən dərs deyəndə şagirdlər qarşısında imtahan
verirəm.
Bu imtahandan müvəffəqiyyətlə çıxmaq üçün yalnız
tədris etdiyim fənni dərindən bilmək kifayət
etmir, müəllim şagirdlərin psixologiyasını
bilməli, onların qarşılaşacaqları çətinlikləri
qabaqcadan görməlidir. Bu o demək deyil ki,
şagirdlər çətinə düşməsinlər. Əksinə, çətinliyi
artırılmış təlimə üstünlük verirəm. Şagirdləri
problem qarşısında qoyur və problemin həlli
tapıldıqda onların sevincinə şərik oluram.
Dərsdə müəllimin aparıcı rolunu mümkün qədər
nəzərə çarpdırmağa çalışıram. Elə edirəm ki,
şagirdlərin böyük əksəriyyəti kimyəvi prosesi
izləyir, lazım gəldikdə onun istiqamətini
dəyişir. Nəticədə yalnız elmi bilik verilmir,
eyni zamanda şagirdlərin zehni fəaliyyətləri də
inkişaf etdirilir. Kimyadan alınan biliklərin
keyfiyyəti onların məsələ və çalışmalar həllində
tətbiqidir. Bunu nəzərə alaraq, demək olar ki,
hər dərsdə məsələlər, çalışma və testlər həllinə
xüsusi diqqət yetirirəm. Əvvəlcə bütün siniflə
birlikdə öyrədici məsələnin 2-3 nümunəsini həll
edirik. Sonra şagirdləri qruplara bölür, onların
hazırlıq vəziyyətlərindən asılı olaraq yaradıcı
məsələlərə daha çox üstünlük verirəm. Həmin
məsələləri həll etmək üçün yalnız kimya deyil,
fizika, biologiya, riyaziyyat və s. elmlərə aid
biliklər də tələb olunur. Məsələn, suya aid
biliklərin təkrarında bütün sinfə mümkün olan su
molekullarının formullarının yazılmasını
tapşırıram. Burada şagirdlərdən valentliyə və
izotoplara aid biliklərdən əlavə qeyri-standart
fikirləşmə tələb olunur. Odur ki, hər bir
şagirdin cavabını yazılı surətdə ayrıca alır və
onları özüm dərsdən sonra təhlil edirəm.
Faktlar, təltiflər, nailiyyətlər
 Dünya
miqyaslı şəxsiyyətlərin fikirlərində söz sənəti,
musiqi ilə bağlı dərin hikmətlər ifadə olunub.
Höte, ümumiyyətlə, sənəti təbiətdə bir nemət
saymışdır. Poeziya, bədii nəsr təxəyyülün
məhsulu hesab olunur. Əslində elm də, sənət də
təfəkkürlə təxəyyülün nəticəsidir. Hər ikisi,
öyrənən üçün, ziya və bilik qaynağıdır. Talıb
müəllim kimya dərslərində ədəbiyyata aid
nümunələrdən istifadə edir. Keçilən
materialların mahiyyətini əks etdirən epiqrafdan
istifadə edir. Məsələn, "Su həlledicidir"
dərsində epiqraf kimi "Damla daş dələr" atalar
sözündən istifadə edir. Praktik işlərin birində
İ.Hötenin "Təcrübə əbədi həyat məktəbidir"
kəlamını xatırladır. Maddənin tətbiqinə aid
bilikləri verdikdə dahi alim D.İ.Mendeleyevin
elmin iki məqsədi olması fikrini xatırladır.
Bunlardan biri qabaqcadan xəbər vermək, ikincisi
fayda verməkdir.
***
Respublikanın əməkdar müəllimidir. "Şərəf Nişanı"
və "Qırmızı Əmək Bayrağı" ordenləri ilə təltif
olunub.
Onun ən böyük nailiyyəti şagirdləridir, onların
kimyanı öyrənmələri və sonra bu fənni özlərinə
ixtisas seçmələridir. Kimyanı özlərinə ixtisas
seçənlərin sayı 200-dən çoxdur. Onların böyük
bir hissəsi keçmiş SSRİ-nin Moskva, Leninqrad,
Kiyev, Kazan, Minsk, Dnepropetrovski
şəhərlərində kimya təmayüllü ali məktəbləri
bitirib. Şagirdlərindən elmlər namizədləri və
doktorları var.
Elmi tədqiqata maraq T.Mahmudovda hələ
institutda oxuduğu illərdə baş qaldırmışdı.
Nəhayət, 1986-cı ildə Moskva Dövlət
Universitetində orta məktəb müəllimlərinin elmi
hazırlığını artıran kursa göndərildi. O, bu
kursda dünya şöhrətli kimyaçıların
mühazirələrini dinlədi və seminarlarda iştirak
etdi. Həmin kursda və o dövrdə İttifaq
miqyasında keçirilən seminar və konfranslarda
iştirak etdikdə Talıb müəllimin çıxışları və
diskussiyalarda fəal iştirakı Moskva alimlərinin
diqqətini cəlb etdi və onu Moskva Dövlət
Pedaqoji Universitetinin qiyabi aspiranturasına
qəbul etdilər. Elmi rəhbərləri Rusiya Elmlər
Akademiyasının müxbir üzvü, professor
E.Y.Nifantyev və Moskva Dövlət Universitetinin
professoru, "Rossiyskiy ximiçeskiy jurnal"
jurnalının baş redaktoru Q.V.Lisiçkin oldu.
Kimya olimpiadalarının təkmilləşdirilməsi üçün
Moskva məktəblərində eksperimentlər apardı.
Kimya məsələlərinin tərtibinin elmi əsasları və
şagirdlərin kimyəvi qabiliyyətlərinin inkişaf
etdirilməsi üçün dəyərli elmi nəticələr əldə
etdi. Ümumiyyətlə, T.Mahmudovun 40-dan çox
metodiki məqaləsi dərc olunmuşdur. Bunların
yarıya qədəri Moskva və Ukraynada işıq üzü
görmüşdür. Bunlardan başqa, T.Mahmudovun xeyli
kitabı çıxmışdır. Bu kitablardan biri Moskva
Dövlət Universitetinin alimləri Y.N.Sıçev və
A.P.Qotkla birlikdə hazırlanıb, Stavropolda
çıxıb. "Podumal, reşil i proveril" adlı kitab 7
çap vərəqi həcmindədir. 15 çap vərəqi həcmində
olan "Kimyadan olimpiada məsələləri" "Maarif"
nəşriyyatı tərəfindən 1990-cı ildə buraxılıb. "Kimyadan
olimpiada məsələləri" (2002) BDU nəşriyyatında
buraxılıb.
Son illər bir neçə müəlliflə birgə
hazırladıqları "Kimyadan 500 məsələ", "Kimyadan
olimpiada məsələləri", "Kimya" dərs vəsaiti işıq
üzü görüb.
T.Mahmudov 1988-ci ildə Moskva Dövlət Pedaqoji
Universitetində namizədlik dissertasiyasını
müdafiə etdi. Dissertasiyanın nəzəri və praktik
əhəmiyyətini nəzərə alaraq universitetin müdafiə
şurası onun kitab şəklində nəşr olunması
haqqında qərar çıxarmışdı.
Kimya olimpiadaları sahəsində dünya şöhrətli
alim S.S.Çuranov da onun opponenti olmuşdur.
Kimyaçı alimlər və kimya tədrisi sahəsində
məşhur mütəxəssislər T.Mahmudov haqqında yüksək
fikirlər söyləmişlər.
***
Talıb müəllim üç oğul atasıdır.
Oğlu Kamran onun peşəsinin davamçısıdır. Bakı
Dövlət Universitetinin aspiranturasını bitirib
və kimya elmləri namizədidir. Nazırda İsraniyada
çalışır. O biri övladları da həyatda öz
yerlərini tutublar.
Azərbaycan müəllimlərinin bir neçə qurultayında
nümayəndə kimi iştirak etmiş Talıb Əhməd oğlu
2008-ci ildə "Ən yaxşı müəllim" müsabiqəsinin
qalibi olub.
Ş.MƏMMƏDOV |
