Biologiya təbiət fənlərinə aiddir. Canlılar aləmindən bəhs edən biologiya fənni şagirdlərə canlı təbiətin maddiliyini, qanunauyğunluqlarını, canlıların yaranması, quruluşu, yayılması, inkişafı, qorunması funksiyası, ən başlıcası isə biososial varlıq olan insanın öz orqanizminin quruluşu və həyati xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə şərait yaradır. İnsanın davamlı inkişafı və sağlamlığın qorunması ilə bağlı şagirdə bilik verir və onlarda bacarıqlar - əməli vərdişlər formalaşdırır. Biologiya fənninin tədrisi sayəsində insanın bioloji və sosial mahiyyətini başa düşən hər bir şagird özünün, yaxınlarının sağlamlığının qorunmasına və sağlam həyat tərzinə hazırlanmış olur.

Təbiət fənləri qrupuna daxil olan biologiya fənni şagirdlərdən  nəzəri biliklərin müşahidələr və təcrübələr əsasında dərk olunmasını tələb edir. Bioloji prosesləri başa düşmək üçün şagirdlərdə sadə riyazi hesablamalar aparmaq, müqayisəli təhlil etmək və məntiqi düşünmək bacarığı olmalıdır.

Bu fənnin əsas məqsədi doğma təbiəti şagirdlərə sevdirmək, canlı maddi aləmin tamlığı və vəhdət təşkil etməsi haqqında elmi dünyagörüşü inkişaf etdirmək,  şagirdə nəinki böyük və müxtəlif materialda araşdırma aparmaq və istiqamətlənmək, həm də bioloji prosesləri, hadisələri bir-biri ilə əlaqələndirməyi öyrətməkdir (ümumi bioloji qanunauyğunluqlara əsaslanan biliklərlə).

Biologiya fənninin qarşısında duran əsas vəzifə Azərbaycan Respublikasında ümumi təhsilin Milli Kurikulumu çərçivə sənədində belə müəyyən edilib:

Tam orta təhsil pilləsində şagirdlərdə həyatın əmələ gəlməsi, hüceyrə, üzvi aləmin inkişafı və təkamülü, insanın mənşəyi, genetika və seleksiyanın əsasları, ekologiyanın problemləri və həlli yolları haqqında ətraflı təsəvvür formalaşdırır, qlobal ekoloji problemlərin aradan qaldırılması yollarını araşdırır, seleksiyanın tətbiqi yollarını izah edir, canlı maddi aləmin tamlığı və vəhdət təşkil etməsi haqqında elmi dünyagörüşü və məntiqi təfəkkür inkişaf etdirilir.

Orta məktəbi bitirən şagirdin bioloji biliklərini formalaşdırmaq üçün kiçik siniflərdən başlayaraq məqsədyönlü iş aparmaq lazımdır. Məqsədə nail olmaq və yaxşı nəticələr əldə etmək üçün müəllimlər:

- yaradıcı, işgüzar olmalı, yeniliklərlə ayaqlaşmalı;

- kiçik siniflərdən başlayaraq şagirdlərdə fənlərarası  əlaqə yaratmalı, səbəb-nəticə müəyyən edə bilmək bacarığını inkişaf etdirməli;

- şagirdlərdə müşahidə edib təcrübə aparıb nəticə çıxara bilmək, nəzəri bilikləri tətbiq edə bilmək bacarığı formalaşdırmalı;

- qiymətləndirmənin bütün formaları ilə davamlı olaraq şagirdlərin biliyi haqqında məlumat toplamalı və təhlil etməli;

- istedadlı şagirdlərlə fərdi iş aparılmalı, eyni zamanda

- əyaniliyi təmin etmək üçün məktəbin təchiz olunmuş kabineti olmalıdır.

Orta məktəbi bitirən hər bir gənc müstəqil həyata qədəm qoyur. Məktəbin də əsas vəzifəsi onu həyata hazırlamaqdır. Odur ki, şagirdlərin bilik və bacarıqlarını yoxlamaq üçün sualları tərtib edərkən həyati bacarıqlara əsaslanan elə bioloji biliklərə üstünlük verilməlidir. 

2009-2010-cu tədris ilində Təhsil Nazirliyi tərəfindən mərkəzləşdirilmiş qaydada keçirilmiş buraxılış imtahanlarında biologiya fənnindən məzunlara təklif olunmuş qiymətləndirmə vasitələrinin  təhlilinə nəzər salaq. Qeyd etmək lazımdır ki, tərtib olunmuş test tapşırıqları Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq olunmuş dərsliklər və tədris proqramları əsasında hazırlanmışdır. 

1. Azərbaycanın hansı rayonunda çay bitkisi  becərilmir?

A) Lənkəran         B) Astara               C) Zaqatala          D) Göyçay             E) Masallı 

VII sinfin "Bitkilər" bölməsini əhatə edən sadə və ümumiləşdirici test tapşırığıdır. Məqsəd hər gün istifadə olunan kənd təsərrüfatı bitkilərini tanımaq, onlardan istifadə qaydalarını bilmək, vegetativ və generativ orqanları müqayisə edə bilmək, nəzəri bilikləri praktikada tətbiq edə bilmək bacarığını aşkara çıxarmaqdır. Təqdim olunan test tapşırığı hafizəyönümlüdür. 70,66%  şagirdlər bu tapşırığa düzgün cavab vermişlər.

Düzgün cavab: D 

2.Xemosintezedici bakteriyalara aid deyil:

A) nitrifikasiya bakteriyaları

B) süd turşusu bakteriyaları

C) hidrogen bakteriyaları

D) kükürd bakteriyaları

E) dəmir bakteriyaları 

Sadə  faktoloji test tapşırığıdır. Məqsəd göbələkləri tanımaq, onları fərqləndirə bilmək, təbiətdə və insan həyatında onların rolunu müəyyən edə bilmək, ümumiləşdirmə, mühakimə və tətbiqetmə bacarığını yoxlamaqdır. Nəticənin 52,79% olması biologiya müəllimlərinin bu sahəyə diqqət artırmasını tələb edir.

Düzgün cavab: B 

3. Aşağıdakılardan hansı balıqlarda yoxdur?

A) qabırğa            B) böyrək              C) qaraciyər         D) döş qəfəsi       E) mədəaltı vəzi 

Zoologiya bölməsinə aid orta dərəcəli ümumiləşdirici test tapşırığıdır. Məqsəd təbiətdə canlı orqanizmlərin vahidliyi sistemliliyi və müxtəlifliyini, canlıların quruluşu və onların funksional xüsusiyyətlərini   müqayisə, təhlil və tədqiqetmə bacarığını aşkara çıxarmaqdır. 55,56%  müsbət cavab verilməsi onu göstərir ki,  şagirdlər  kiçik siniflərdə  daha həvəslə oxuyurlar.  

Düzgün cavab: D 

4. İnsan orqanizmində çanaq boşluğunda yerləşmir:

A) sidik kisəsi      B) böyrək              C) uşaqlıq            D) prostat vəzi      E) düz bağırsaq 

IX sinif materialına əsaslanan orta dərəcəli faktoloji test tapşırığıdır. Məqsəd ümumiləşdirmə, mühakimə və  nəzəri biliklərin tətbiqi  bacarığını yoxlamaqdır. Tam  orta təhsilli hər bir insan  öz orqanizminin quruluşunu bilməli, sağlamlığını qorumağı, zərərçəkənlərə ilk yardım etməyi bacarmalıdır. 48,43% düzgün cavab bu  sahədə vəziyyətin qənaətbəxş olmadığını göstərir.        

Düzgün cavab: B 

5. DNT-nin bir zəncirinin müəyyən hissəsində nukleotidlərin ardıcıllığı -Q-S-Q-A-T-T- olarsa, onda bu molekulun ikinci zəncirinin həmin sahəsində neçə adenin (A) nukleotidi olar?

A) 1        B) 2        C) 3        D) 4        E) 5 

X sinif "Sitologiya" bölməsi əsasında hazırlanmış çətin, məntiq tələb edən test tapşırığıdır.  Məqsəd müxtəlif bilik mənbələrindən istifadə etmək, qazanılan bilikləri ümumiləşdirib nəticə çıxarmağı bacarmaq qabiliyyətini yoxlamaqdır. Təbii ki, hər bir şagird sadə riyazi biliklərə malik olmalı, onlardan gündəlik həyatında istifadə etməyi bacarmalıdır. Təəssüf ki, 25,17% nəticə onu göstərir ki, şagirdlərin bir hissəsi hələ də məntiqi təfəkkür tələb edən suallara cavab verməkdə çətinlik çəkir.       

Düzgün cavab: B 

6. Bitkilərin təkamülündə idioadaptasiyaya misal ola bilər:

A) toxuma və orqanların meydana gəlməsi

B) toxumla çoxalma    

C) çiçəyin əmələ gəlməsi

D) köklərin əmələ gəlməsi

E) quraqlıq şəraitinə uyğunlaşma 

Orta dərəcəli, faktoloji test tapşırığıdır. Biologiya fənn kurikulumunda qeyd olunur ki, tam orta təhsil pilləsində şagirdlərdə həyatın əmələ gəlməsi,  üzvi aləmin inkişafı və təkamülü, canlı maddi aləmin tamlığı və vəhdət təşkil etməsi haqqında elmi dünyagörüşü və məntiqi təfəkkür inkişaf etdirilməlidir. Test tapşırığının məqsədi də müqayisə, təhlil və tədqiqetmə bacarığını yoxlamaqdır. 40,82%  nəticə onu göstərir ki, bu sahəyə diqqəti artırmaq lazımdır.        

Düzgün cavab: E 

7. Antropogenezdə  qədim insanlara aiddir:

A) avstralopitek   B) kromanyon      C) neandertal      D) pitekantrop      E) sinantrop 

Orta, ümumiləşdirici fənlərarası test tapşırığıdır. Şagirdlər  insanın təkamülü haqqında məlumatlarla tarix dərsində də qarşılaşmışlar. Tam orta təhsil pilləsində şagirdlərdə insanın mənşəyi haqqında ətraflı təsəvvür formalaşdırılır (fənn kurikulumu). Məqsəd şagirdlərin bu mövzu haqqındakı biliklərini  ümumiləşdirib nəticə çıxarmaq bacarığını yoxlamaqdır. Düzgün cavab verən şagirdlər 43,4%   təşkil edir ki, bu da qənaətbəxş sayılmır.            

Düzgün cavab: C 

8. Hüceyrələrdəki hansı bölünmə həm də reduksion bölünmə adlanır?

A) mitoz                 B) amitoz              C) meyoz              D) sadə bölünmə                               E) düzünə bölünmə 

Orta dərəcəli elmi-məntiqi  bioloji biliklərə əsaslanan test tapşırığıdır. Hər bir şagird canlıların quruluşu və onların funksional xüsusiyyətlərini bilməli, onları müqayisə və təhlil edib tətbiq etməyi bacarmalıdır. Test tapşırığının hazırlanmasında da məqsəd budur. 46,1% nəticə onu göstərir ki, şagirdlər məntiqi testlərlə daha çox işləməlidirlər.  

Düzgün cavab: C 

9. Genetikada insanın xromosomlarını öyrənməyə əsaslanan metod necə adlanır?

A) biokimyəvi                       B) əkizlik               C) sitogenetik      D) hibridoloji        E) genealoji 

XI sinif materialları əsasında hazırlanmışdır. Sadə terminoloji test tapşırığıdır. Tam orta təhsil pilləsində şagirdlərdə genetika və seleksiyanın əsasları haqqında ətraflı təsəvvür formalaşdırır,  seleksiyanın tətbiqi yollarını izah edir, canlı maddi aləmin tamlığı və vəhdət təşkil etməsi haqqında elmi dünyagörüşü və məntiqi təfəkkür inkişaf etdirilir. Məqsəd şagirdlərin sadə genetik biliklərə malik olduğunu yoxlamaqdır. Düzgün yazılmış cavabların 38,92% olması belə deməyə imkan verir ki, hələ də bir çox müəllimlərimiz "Genetika" bölməsini yetərincə tədris etmirlər.         

Düzgün cavab: C 

10. V.İ.Vernadski Yerin "ağıllı" qatını necə adlandırmışdır?

A) biosfer              B) noosfer            C) litosfer              D) troposfer          E) stratosfer 

Sadə ümumiləşdirici test tapşırığıdır. Biologiya fənn kurikulumunda qeyd olunur ki, XI sinfin sonunda şagird:

Ekoloji amillərin canlıların həyatında rolunu şərh edir, regional ekoloji problemlərl, ekoloji amillərin canlıların həyatında rolunu izah edir. Məqsəd bu bacarığın yoxlanılmasıdır. 31,43% göstərici şagirdlərdə bu bacarıqların zəif olduğunu göstərir.

Düzgün cavab: B 

Qeyd etmək lazımdır ki, test tapşırıqları hazırda müəllim və şagirdlərin əlində olan 11-ci sinif buraxılış imtahanları üçün hazırlanmış "Test bankı"ndan hazırlanmışdır. Buna baxmayaraq, bir çox məktəblərdə imtahana hazırlığın səviyyəsi yüksək olmamış, müəllimlər şagirdlərlə zəif  iş aparmışlar. 

2010-2011-ci dərs ilinin yoxlama və buraxılış imtahanlarında da ancaq proqram materiallarından istifadə olunacaq bəzi mürəkkəblik dərəcəsinə görə orta və çətin sayılan test tapşırıqlarının həlli nümunələrinə baxaq: 

1. Qida zəncirlərində həm produsent, həm də konsument kimi iştirak edə bilən ibtidai orqanizm hansıdır?

A) Adi amöb         B) Dizenteriya amöbü        C) Yaşıl evqlena  D) İnfuzor-tərlik    E) Malyariya paraziti 

Verilən test tapşırığı orta çətinliyə malik mövzulararası test tapşırığıdır. VII sinif zoologiyadan "İbtidailər" və XI sinif ümumi biologiyadan "Ekologiya" bölmələrini əhatə edir. Şagirdlər bu test tapşırığını yerinə yetirmək üçün biogeosenozun əsas strukturunu müəyyən edən canlılar qrupu, yəni produsentlər, konsumentlər və redusentlər haqqında məlumata malik olmalıdırlar. Onlar bilməlidir ki, produsentlər üzvi maddələr istehsal edən avtotrof orqanizmlər, xüsusən yaşıl bitkilərdir. Konsumentlər isə hazır üzvi maddə ilə qidalanan heterotrof orqanizmlərdir. Şirin su hövzəsinin ekosistemində ibtidai birhüceyrəli heyvan olan yaşıl evqlena işıqda bitkilər kimi avtotrof qidalanır, uzun müddət qaranlıqda qaldıqda isə rəngsizləşir və hazır üzvi maddələrlə qidalanmağa başlayır. Yəni birinci halda o, produsent, ikinci halda isə konsumentdir.

Düzgün cavab: C 

2. Üzvi aləmin təkamülü prosesində aşağıdakılardan hansı aromorfoza misal ola bilər:

A) quşlarda istiqanlılıq

B) skatda yastı bədən forması

C) balinakimilərdə dərialtı qalın piy qatı

D) şalada bədənin qoruyucu rəngi

E) lentşəkilli qurdlarda bağırsağın reduksiyaya uğraması   

Bu test tapşırığı X sinif üzvi aləmin təkamülü mövzusu əsasında hazırlanmışdır. Mürəkkəblik dərəcəsinə görə çətin test tapşırığı sayılır. Məqsəd üzvi aləmin təkamülü prosesinin istiqamət və yollarını fərqləndirə və tətbiq edə bilmək bacarığını müəyyənləşdirməkdir. Məlumdur ki, aromorfoz ümumi quruluş yüksəlişinə aparan, orqanizmlərin mürəkkəbləşməsi ilə bağlı olan böyük təkamül dəyişkənliyidir. Aromorfoz böyük sistematik vahidlərin meydana çıxmasına gətirib çıxarır. Verilmiş test tapşırığındakı B), C), D), E) distraktorlarında idioadaptasiyaya, yəni mühit şəraitinə uyğunlaşmağa xidmət edən xırda təkamül dəyişkənliklərinə misallar verilmişdir. Quşlarda və məməlilərdə istiqanlılıq isə ilk əvvəl qan-damar və tənəffüs sistemi orqanlarının, ümumilikdə bütün orqanizmin mürəkkəbləşməsi ilə əlaqədardır.

Düzgün cavab: A 

3. DNT molekulunda   QUOTE   nukleotidlərinin nisbəti  neçəyə bərabərdir?

A) 2        B) 1        C) 0        D) 4        E) 10 

Hesablama xarakterli orta səviyyəli test tapşırığıdır. Tapşırığı yerinə yetirmək üçün şagird X sinif  "Sitologiya" bölməsi üzrə biliklərə malik olmalıdır. O, DNT molekulunun ikiqat zəncirinin quruluşunu, komplementarlıq prinsipini, nukleotidlərin həndəsi və kimyəvi quruluş uyğunluğunu yaxşı bilməlidir. Məlumdur ki, DNT molekulu iki zəncirlidir. Zəncirlər bir-biri ilə azot əsasları olan hissədə qarşı-qarşıya durur. Komplementarlıq prinsipinə əsasən adenin (A) timinə (T), quanin (Q) isə sitozinə (S) uyğundur və onlar arasında hidrogen rabitəsi yaranır. Deməli, zəncirdə adenin nukleotidlərinin sayı timinə, quanin nukleotidlərinin sayı da sitozinə bərabərdir: A=T və S=Q.

Sadə riyazi məntiqə görə, A+Q=T+S yəni,   

Düzgün cavab: B 

4. Drozofil milçəyinin toxumluğunda meyoz prosesinə neçə ilkin cinsi hüceyrə daxil olmalıdır ki, alınan spermatozoidlərdə xromosomların ümumi sayı 80-ə bərabər olsun (2n=8)?

A) 10      B) 5        C) 4        D) 20      E) 40 

Hesablama testləri kateqoriyasına daxil olan çətin mövzulararası test tapşırığıdır. Bu tapşırığı yerinə yetirmək üçün şagird ümumi biologiyadan "Orqanizmlərin çoxalması və inkişafı" və "Genetikanın əsasları" bölmələrini əsaslandırmağı bacarmalıdır. Nəzəri biliklərini praktik olaraq tətbiq edib tapşırığın cavabını aşağıdakı kimi hesablamalıdırlar: çoxhüceyrəli heyvanlarda cinsiyyət hüceyrələrinin formalaşması prosesi cinsiyyət vəzilərində gedir ki, bu qametogenez prosesi adlanır. Erkək cinsi hüceyrələrin yaranması prosesində ilkin cinsiyyət hüceyrəsi yetişmə zonasında meyoz yolla bölünür. Nəticədə bir ilkin cinsiyyət hüceyrəsindən dörd spermatozoid əmələ gəlir və onlarda xromosom sayı haploid olur.  Məsələnin şərtində verilmişdir ki, alınan spermatozoidlərdə xromosomların ümumi sayı 80-ə bərabərdir. Əgər bir spermatozoiddə xromosomların haploid sayı n=4 olarsa, onda 80:4=20 spermatozoidlərin ümumi sayı alınır. Nəzərə alsaq ki, bir ilkin cinsi hüceyrədən 4 spermatozoid əmələ gəlir, onda 20:4=5 ilkin hüceyrə alınır. Deməli, drozofil milçəyinin toxumluğunda meyoz prosesinə 5 ilkin cinsi hüceyrə daxil olmuşdur.

Düzgün cavab: B   

5. Buğda toxumunda ehtiyat qida maddələri toplanır:

A) rüşeymin bütün hissələrində    

B) toxumun qabığında                        

C) endospermdə

D) ləpədə

E) rüşeym gövdəciyində 

Bu test tapşırığı mövzulararası, orta çətinlik dərəcəsinə malikdir. Bu test tapşırığının öhdəsindən gəlmək üçün şagird VI sinif "Toxum" bölməsinə və ümumi biologiya "Orqanizmlərin çoxalması və inkişafı" mövzularına müraciət etməlidir. Test tapşırığını yerinə yetirmək üçün şagirdlər çiçəkli bitkilərdə ikiqat mayalanma prosesini, toxumun quruluşunu, birləpəli və ikiləpəli bitkilərin toxumlarını bir-birindən fərqləndirməyi bacarmalıdırlar. Məlumdur ki, çiçəkli bitkilərdə ikiqat mayalanmadan sonra mayalanmış yumurta hüceyrə diploid rüşeymə, mərkəzi hüceyrə isə onun ehtiyat qidasını təmin edən triploid xromosom yığımlı endospermə çevrilir. Nəticədə toxumun formalaşması prosesində əksər ikiləpəli bitkilərin toxumunda endosperm inkişaf etmir və ehtiyat qida maddələri rüşeymin hissələrində toplanılır. Birləpəli bitkilərin toxumunda isə endosperm yaxşı inkişaf edir. Buğda bitkisi də birləpəli olduğu üçün onun toxumunda ehtiyat qida  maddələri endospermdə toplanır.

Düzgün cavab: C 

6. Hansı göbələk parazit deyil?

A) qov göbələyi                  

B) çovdar mahmızı

C) sürmə                                            

D) yalançı tülküqulağı

E) kartof göbələyi 

Ümumiləşdirici xarakterə malik VII sinif həcmində orta çətinlik dərəcəli test tapşırığıdır. Bu testə düzgün cavab vermək üçün şagird göbələklərin quruluşunu, qidalanma üsulunu bilməli və onları fərqləndirməyi bacarmalıdır. Hafizə yönümlü bu test tapşırığında şagird parazit göbələklərinin adlarını bilməli, onları zəhərli göbələklərlə qarışdırmamalıdır. Göbələklər üsuluna görə saprofit və parazit olur. D distraktorundan başqa digər cavabların hamısında parazit göbələklər verilmişdir. Bu cavablarda verilmiş göbələklər digər bitkilərin üzərində yaşayaraq onların hazır üzvi maddələri hesabına qidalanır. Bəzən şagirdlər zəhərli göbələkləri də səhvən parazit kimi qəbul edir, saprofit və parazit qidalanma üsullarını bir-birindən ayıra bilmirlər.  Ona görə də düzgün cavabı da tapmağa çətinlik çəkirlər. D distraktorundakı yalançı tülküqulağı göbələyi qidalanma üsuluna görə saprofit papaqlı göbələkdir. Yəni saprofitlər bitki və heyvan qalıqları ilə qidalanır. Deməli, yalançı tülküqulağı göbələyi parazit deyil.

Düzgün cavab: D 

7. Əgər insanda  baş-beyin yarımkürələrinin ənsə payı zədələnərsə, hansı analizatorun işi pozula bilər?

A) eşitmə              B) dəri-əzələ        C) görmə              D) dad   E) qoxu  

IX sinif həcmində orta dərəcəli mühakimə xarakterli test tapşırığıdır. Bu tapşırığa cavab vermək üçün şagird "Sinir sistemi" və "Analizatorlar" fəsillərini yaxşı bilməli, onlar arasında əlaqə yaratmalıdır. Adətən şagirdlər bu tipli test tapşırıqlarının həllində bir qədər çətinlik çəkirlər, çünki qoyulan tapşırığı yerinə yetirmək üçün dərslikdə verilən faktları məntiqlə mətndən distraktorlara gətirmək lazımdır. "Baş-beyin yarımkürələri" mövzusunda hər bir analizatorun mərkəzi hissəsi haqqında məlumat verilir. Və şagird baş-beyin yarımkürələrində bu mərkəzlərin yerini bildikdən sonra asanlıqla test tapşırığını yerinə yetirə bilər. Baş-beyin yarımkürələrinin ənsə payında görmə hissiyyatının qabıq mərkəzi yerləşir. Təbii ki, bu nahiyə zədələndikdə görmə hissiyyatı pozular.

Düzgün cavab: C 

Buraxılış imtahanları üçün test tapşırıqlarının hazırlanması sahəsində daim yeni-yeni işlər görülür, qiymətləndirmə vasitələri yeniləşir və təkmilləşir. 2010-2011-ci dərs ilində mərkəzləşdirilmiş qaydada keçiriləcək buraxılış imtahanlarında biologiya fənnindən 12 sualın salınması şagirdlərin biliyinin obyektiv qiymətləndirilməsi üçün şərait yaradır.   

Təhsil Nazirliyi Monitorinq
və qiymətləndirmə şöbəsi